Παραγωγή και διακίνηση της χειροποίητης κεραμικής σε οικισμούς της Ύστερης εποχής του Χαλκού στην Κεντρική Μακεδονία

Abstract

This thesis concerns the investigation of the regional production and circulation patterns of handmade tableware pottery in the wider area of Thessaloniki in Central Macedonia, Greece, during the advanced and final Late Bronze Age, both in an inter and intra-regional level. For these purposes, it examines the technological and morphological characteristics and the provenance of the handmade ceramics from several settlements in the area. In total, pottery from approximately 30 tell settlements located in neighbouring sub-regions of present day Greek Central Macedonia was examined. Thessaloniki Toumba possesses a pivotal role in the research. Ceramic material from two buildings (Buildings B and E) located on the top of the site was studied, while the results of previous pottery studies from the site were taken into consideration. The research was expanded to other contemporary ‘’toumbes’’ such as that of Kastanas in the Axios Valley, Ayios Mamas or prehistoric Olynthos Toumba and Mesimeriani Toumba Trilofou in the western part of the Chalkidiki peninsula as well as other LBA tell sites of the region.The study adopts an interdisciplinary approach based on the macroscopic typological and technological examination of pottery and the petrographic analysis of a selected group of sherds which were also subjected to refiring tests. The study attempts to approach aspects of the ceramic production of handmade tableware such as the scale and the mode of the production, the degree of specialization, the identification of production centres or units, the investigation of the identity and the social role of the producers and the existence of common or different technological traditions on regional and community level. An additional aim was to understand the intensity of the circulation or movement of pottery between the settlements or groups of communities.The results of this interdisciplinary study confirmed previous research in the area that suggested a pattern of small scale and dispersed production by specialized potters of the handmade tableware in the region. However, the present study expands this hypothesis to the regional level as well. A series of technomorphological groups have been identified through the study linked to common or different technological traditions and chaines operatoires between the specific ceramic wares. The handmade tableware pottery of six distinct wares is based on a common technological tradition with a long history in the area. However, among the individual categories there is a significant degree of differentiation in the extent of specialization as well as in the productive time for specific ceramic categories such as some of the decorated pots. At the same time, significant local variations have emerged that are consistent with local productions in each microregion. Also, indications of mobility and the existence of social networks of communication and circulation of people, objects or ideas were traced mostly in relation to the decorated ceramic categories but also to the monochrome burnished pots. Finally, an important result of the research concerns the identification of the emergence of a network of production and circulation of matt-painted amphorae in the coastal zone of Thermaikos Gulf. The existence of this network in this specific area may also reflect a tendency to form, at a symbolic level, a common identity among the communities of the region.

Η εργασία διερευνά τις πρακτικές, τις δομές και τις αντιλήψεις της τοπικής παραγωγής και κυκλοφορίας της χειροποίητης επιτραπέζιας κεραμικής στην ελληνική Κεντρική Μακεδονία κατά την προχωρημένη και τελική Ύστερη Εποχή του Χαλκού, σε επίπεδο κοινότητας και περιφέρειας. Για τους σκοπούς αυτούς, εξετάζει τα τεχνολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά και την προέλευση των χειροποίητων αγγείων σε μία σειρά οικισμών της περιοχής. Συνολικά εξετάστηκε κεραμική από 30 περίπου οικισμούς με τη μορφή τούμπας από πέντε κύριες γεωγραφικές ενότητες (Θεσσαλονίκη, κοιλάδα του Αξιού, λεκάνη Λαγκαδά, κοιλάδα Ανθεμούντα, χερσόνησος Χαλκιδικής, Επισκοπή Ημαθίας) που αποτελούν όλες τμήμα της σημερινής Κεντρικής Μακεδονίας. Κεντρική θέση στην έρευνα έχει ο οικισμός της Τούμπας Θεσσαλονίκης από όπου μελετήθηκε κεραμικό υλικό από δύο κτίρια (Κτίρια Β και Ε) της κορυφής της θέσης ενώ αξιοποιήθηκαν σημαντικά και τα αποτελέσματα προηγούμενων μελετών κεραμικής της θέσης. Η έρευνα επεκτάθηκε σε σύγχρονους με την Τούμπα Θεσσαλονίκης οικισμούς όπως αυτός του Καστανά στην κοιλάδα του Αξιού, της Τούμπας του Αγίου Μάμα ή Τούμπας προϊστορικής Ολύνθου και της Μεσημεριανής Τούμπας Τριλόφου στο δυτικό τμήμα της χερσονήσου της Χαλκιδικής και άλλους.Μεθοδολογικά, η μελέτη είναι διεπιστημονική, τυπολογική και τεχνολογική, και στηρίζεται στη μακροσκοπική και αναλυτική εξέταση σε συνδυασμό με τη χρήση της κεραμικής πετρογραφίας. Βασικά ζητήματα γύρω από τα οποία κινείται η συζήτηση αφορούν όψεις της κεραμικής παραγωγής των χειροποίητων σκευών πολλαπλών χρήσεων όπως η κλίμακα και ο χαρακτήρας της παραγωγής, ο βαθμός εξειδίκευσης, η αναγνώριση κέντρων ή μονάδων παραγωγής, η διερεύνηση της ταυτότητας και του κοινωνικού ρόλου των τεχνιτών που ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή των αγγείων και η ύπαρξη κοινών ή διαφορετικών τεχνολογικών παραδόσεων σε επίπεδο οικισμού ή περιοχής. Η ένταση της κυκλοφορίας ή διακίνησης της κεραμικής μεταξύ οικισμών ή ομάδων κοινοτήτων ανά περιοχή αποτελεί ένα ακόμη ζητούμενο της παρούσας έρευνας. Τα αποτελέσματα της διεπιστημονικής μελέτης επιβεβαίωσαν προηγούμενες έρευνες στην περιοχή που υποδείκνυαν οργάνωση της κεραμικής παραγωγής από εξειδικευμένους τεχνίτες σε διάσπαρτες μονάδες μικρής κλίμακας. Ωστόσο, η παρούσα μελέτη επεκτείνει την υπόθεση αυτή και σε επίπεδο περιοχής. Μέσα από τη μελέτη αναδείχθηκαν μια σειρά τεχνομορφολογικών ομάδων που συνδέονται με κοινές ή διαφορετικές τεχνολογικές παραδόσεις και κατασκευαστικές ακολουθίες μεταξύ των επιμέρους κατηγοριών των αγγείων αλλά και μεταξύ των υπό εξέταση θέσεων. Όπως φάνηκε από την έρευνα, τα χειροποίητα αγγεία πολλαπλών χρήσεων έξι διακριτών κεραμικών κατηγοριών από το σύνολο των θέσεων βασίζονται σε μια κοινή τεχνολογική παράδοση. Ανάμεσα όμως στις επιμέρους κατηγορίες αγγείων διακρίνεται σημαντικός βαθμός διαφοροποίησης στο βαθμό εξειδίκευσης καθώς και στον παραγωγικό χρόνο που διατίθονταν για συγκεκριμένες κεραμικές κατηγορίες όπως τα διακοσμημένα αγγεία. Ταυτόχρονα, αναδείχθηκαν σημαντικές τοπικές διαφοροποιήσεις που συνάδουν με επιμέρους παραγωγές τοπικού χαρακτήρα σε κάθε μικροπεριοχή. Επίσης, εντοπίστηκαν ενδείξεις κινητικότητας και λειτουργίας κοινωνικών δικτύων σχέσεων, επικοινωνίας και κυκλοφορίας ανθρώπων, αντικειμένων και ιδεών κυρίως σε σχέση με τις διακοσμημένες κατηγορίες κεραμικής αλλά και με τα ακόσμητα στιλβωμένα σκεύη. Τέλος, σημαντικό αποτέλεσμα της έρευνας αφορά στην ανάδειξη ύπαρξης ενός δικτύου παραγωγής και κυκλοφορίας των αμαυρόχρωμων αμφορέων στην παραλιακή ουσιαστικά ζώνη του Θερμαϊκού κόλπου που ενδεχομένως αντανακλά και μια τάση διαμόρφωσης, σε συμβολικό επίπεδο, κοινής ταυτότητας ανάμεσα στις κοινότητες της περιοχής.