Cinéma, société et politique: la politisation de la fiction dans les films Z, L’Aveu, État de siège de Costa-Gavras

Abstract

This thesis questions the politicisation of art, while at the same time investigating the relationship between art and politics as manifest in three political films, the production and the reception of which in France coincided with the post-68 period: Z, L’Aveu, Etat de siège directed by Costa-Gavras. My research aims to demonstrate what social mechanisms are at the basis of the politicisation of film at this time in France by examining the social trajectory of these films, from their creation to their reception. The social construction of the diegesis is linked to the critical reception of these films, creating a playing field of definitions which shored up this politicisation. A change occurs in the judgement criteria used in film criticism and a space of debate is created about the definition of the political in cinema. The methodology applied combines the close-reading of films, research in the archives of the Cinémathèque française and INA, the analysis of scenarios and author-interviews with the filmmaker. Finally, I undertake a comparative study of the criticism in the French press—both general and specialist—, as well as in the countries where the events took place (Greece, Czechoslovakia, Uruguay), before focusing on the specificities of reception in France. This study aims to understand the how a category of empirical reception was prescribed by the press – that of “Political Cinema” to “Political Fiction’ as the theoretical conception of a genre, of which Costa-Gavras’s film, Z, is considered the first example.

Η παρούσα διατριβή αναδεικνύει την πολιτικοποίηση της τέχνης, διερευνώντας τη σχέση τέχνης και πολιτικής όπως αυτή εκδηλώνεται σε τρεις πολιτικές ταινίες του Κώστα Γαβρά, η παραγωγή και η πρόσληψη των οποίων στη Γαλλία συνέπεσε με την περίοδο μετά το Μάη του 68: Z, Η Ομολογία, Κατάσταση Πολιορκίας. Η έρευνα αυτή στοχεύει να αναδείξει τους κοινωνικούς μηχανισμούς που βρίσκονται στη βάση της πολιτικοποίησης του κινηματογράφου τη χρονική αυτή περίοδο στη Γαλλία, εξετάζοντας την κοινωνική διαδρομή αυτών των ταινιών, από τη δημιουργία τους έως την πρόσληψή τους. Η πρόσληψη των ταινιών από τον γενικό και εξειδικευμένο στον κινηματογράφο Τύπο, δημιουργεί ένα πεδίο ορισμών που ανέδειξαν την πολιτικοποίηση της μυθοπλασίας. Επέρχεται μια αλλαγή στα κριτήρια που χρησιμοποιούνται στην κριτική κινηματογράφου και δημιουργείται ένας τόπος συζήτησης για τον ορισμό του τι είναι πολιτικό στον κινηματογράφο. Η μεθοδολογία που εφαρμόζεται συνδυάζει την φιλμική ανάλυση, την έρευνα στα αρχεία της Γαλλικής ταινιοθήκης και του γαλλικού Εθνικού Ινστιτούτου οπτικοακουστικών μέσων, την συγκριτική ανάλυση σεναρίων και την πραγματοποίηση πρωτότυπων συνεντεύξεων με τον σκηνοθέτη. Τέλος, γίνεται μια συγκριτική μελέτη της κριτικής από τον γαλλικό Τύπο με την κριτική στις χώρες όπου διαδραματίστηκαν τα γεγονότα στα οποία βασίζονται οι ταινίες (Ελλάδα, Τσεχοσλοβακία, Ουρουγουάη). Τέλος, αυτή η μελέτη στοχεύει να κατανοήσει πώς καθιερώθηκε από τον Τύπο μια εμπειρική κατηγορία πρόσληψης -αυτή του «Πολιτικού Κινηματογράφου»- η οποία οδήγησε μεταγενέσετρα στη κατηγορία της «Πολιτικής Μυθοπλασίας» ως θεωρητικής σύλληψης ενός κινηματογραφικού είδους, του οποίου η ταινία του Κώστα-Γαβρά, Ζ, θεωρείται η αφετηρία στον γαλλικό κινηματογράφο.

Cette thèse aborde la question de la politisation de l'art, tout en interrogeant le rapport entre art et politique tel qu’il s'est manifesté à travers trois films à contenu politique, dont la production et la réception en France coïncide avec la période post Mai 68 : Z, L’Aveu, Etat de siège de Costa-Gavras. Il s’agit de mettre en évidence les mécanismes sociaux qui se trouvent au fondement de la politisation du cinéma à l’époque en France. L’enquête de terrain a pris en considération la trajectoire sociale des films, de leur création à leur réception. La construction sociale de la diégèse s’articule avec la réception critique des films, donnant lieu à un jeu d’étiquetage qui constitue le cristallisateur de cette politisation. Un changement advient dans les critères de jugements de la critique cinématographique et un espace de débat autour de la définition du politique dans le cinéma est créé. La méthodologie appliquée combine l’observation des films, l’étude des archives de la Cinémathèque Française et de l’INA, l’analyse des scénarii et la réalisation d’entretiens originaux avec le cinéaste. Enfin, une étude de la critique menée par la presse écrite – généraliste et spécialisée –, en France est réalisée, ainsi que dans les pays porteurs des faits réels (Grèce, Tchécoslovaquie, Uruguay), dans une posture comparative, afin de mettre en avant les spécificités de la réception en France. Cette étude a pour but, in fine, de comprendre le passage de la prescription d’une catégorie de réception empirique par la presse — celle du « cinéma politique » — à la « fiction politique » comme conception théorique d’un genre, dont le film Z de Costa-Gavras est considéré l’initiateur.