Επιδημιολογική μελέτη της επιθετικότητας σε σχολικό εφηβικό πληθυσμό

Abstract

During the last decades, adolescent aggression has been in the spot- light of scientific research, because of the extent of the phenomenon and its negative consequences on affected adolescents, their relatives, teachers, peers, and community. An important part of this research has focused on identifying (risk and protective) factors influencing the development of aggressive behavior in adolescents. It seems to be well established that adolescent aggression is a developmental multifactorial phenomenon, to which contribute social, familial, and demographic backgrounds, personality traits, mental health problems, and interpersonal relationships (mainly domestic and with peers). This dissertation aimed at providing an epidemiological study of aggression and its main forms (physical, verbal, and direct aggression, anger, hostility, and bullying), of adolescent students of the Regional Unit of the Central Sector of Attica and Piraeus (covering the Greater Athens Metropolitan Area). Moreover, it attempted to determine the prevalence of high-level aggressive behaviors in this population, as well as to investigate the association between the occurrence of these behaviors with adolescents’ individual, family, school characteristics, mental health, behavioral problems, and prosocial behavior. The sample consisted of 2050 students attending the second grade of 49 randomly selected public and private High Schools and Senior High Schools of this Metropolitan Area. The Buss–Perry Aggression Questionnaire was administrated to measure participants’ aggressive behaviors, while the Strength and Difficulties Questionnaire was used to estimate their mental health and behavior. In addition, adolescents’ individual (such as gender, age, extracurricular activities), family (such as family structure, size and poverty), and educational (type of school and academic failure) characteristics, and information on their involvement in bullying (as a victim, a bully, or both), were collected. The occurrence rates of high levels of aggressive behaviors were found to range between 2.2% (for total aggression) and 10.5% (for anger), while the 12-month prevalence of bullying-related behaviors was 18.4%. Among individual characteristics, gender (boys predominate in physical and direct aggression and girls in anger), (older) age, and sports activity (for direct aggression) were related to participants’ aggressive behaviors. On the other hand, non-intact family structure and household insecurity regarding food availability were positively correlated with specific aggressive behaviors. Pocket money allowance was also positively associated with aggression. Conduct problems and hyperactivity/ inattention were positively correlated with all investigated aggressive behaviors, while prosocial behavior was also positively associated with (total) aggression and hostility. In conclusion, the vast majority of Greater Athens Metropolitan Area adolescents did not seem to show high levels of aggressive behaviors (except for anger), nor a (very) high percentage of involvement in school bullying incidents. Nevertheless, considering this study outcomes (such as the higher prevalence of aggression among older adolescents, the relevant role of non-intact family structure and receiving pocket money allowance, as well as the co-occurrence with mental and behavioral problems), further longitudinal studies are required to better understand the mechanisms that facilitate adolescent aggression. This knowledge could then be used to plan appropriate aggression-preventing interventions for families (aiming to improve domestic socio-economic and interpersonal problems), school (to support high risk students and enhance positive classroom interactions), as well as for communities.

Η εφηβική επιθετικότητα αποτελεί αντικείμενο εκτενούς και μακρόχρονης επιστημονικής έρευνας, λόγω της μεγάλης έκτασης του φαινομένου στη συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα και λόγω των σοβαρών επιπτώσεων που μπορεί να έχει στο θύμα της, τον επιτιθέμενο και τους γύρω τους. Σημαντικό μέρος της διερεύνησης αυτής έχει εστιαστεί στην αναγνώριση των (προστατευτικών και επιβαρυντικών) παραγόντων που επηρεάζουν την ανάπτυξη της επιθετικής συμπεριφοράς στους εφήβους. Πλέον, είναι αποδεκτή η πολυπαραγοντική φύση της εφηβικής επιθετικότητας, που φαίνεται να «ακουμπάει» στο κοινωνικο-οικογενειακο-δημογραφικό υπόβαθρο, τα στοιχεία της προσωπικότητας, τα προβλήματα ψυχικής υγείας και τις διαπροσωπικές (κυρίως τις ενδοοικογενειακές και με τους συνομηλίκους) σχέσεις των εφήβων. Σκοπός της παρούσας διατριβής ήταν η επιδημιολογική μελέτη τής επιθετικότητας και των κύριων μορφών αυτής (σωματική, λεκτική και το άθροισμά τους, ευθέως εκφραζόμενη επιθετικότητα, θυμός, εχθρικότητα και σχολικός εκφοβισμός) στους εφήβους μαθητές της Περιφερειακής Ενότητας του Κεντρικού Τομέα Αττικής και Πειραιά. Οι επιμέρους στόχοι ήταν ο προσδιορισμός των δεικτών εμφάνισης των επιθετικών αυτών συμπεριφορών στον συγκεκριμένο πληθυσμό, καθώς και η διερεύνηση των συσχετίσεων της εμφάνισής τους με τα ατομικά, οικογενειακά και σχολικά χαρακτηριστικά, τα προβλήματα ψυχικής υγείας και συμπεριφοράς, καθώς επίσης και με τη θετική κοινωνική συμπεριφορά των εφήβων. Στη μελέτη συμμετείχαν 2050 μαθητές της Β’ Τάξης Γυμνασίου και της Β’ Τάξης Ενιαίου Λυκείου, από 49 τυχαία επιλεγμένα δημόσια και ιδιωτικά σχολεία. Ο αριθμός των συμμετεχόντων ανά περιοχή και σχολείο ελέγχθηκε ως προς την αντιπροσωπευτικότητά του με βάση τα αντίστοιχα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής. Για την εκτίμηση της επιθετικότητας των συμμετεχόντων χορηγήθηκε το Buss-Perry Aggression Questionnaire και για τον προσδιορισμό των προβλημάτων ψυχικής υγείας και συμπεριφοράς το Strengths and Difficulties Questionnaire. Παράλληλα, μέσω της χορήγησης αυτοσχέδιου ερωτηματολογίου, συλλέχθηκαν πληροφορίες για τα ατομικά (όπως φύλο, ηλικία, εξωσχολικές δραστηριότητες), οικογενειακά (όπως δομή και πολυμέλεια οικογένειας, οικονομική ανέχεια), σχολικά (είδος σχολείου και σχολική αποτυχία) χαρακτηριστικά και προβλήματα ψυχικής υγείας και συμπεριφοράς των εφήβων. Στα αποτελέσματα της μελέτης αποτυπώθηκε ότι τα ποσοστά εμφάνισης υψηλού επιπέδου επιθετικών συμπεριφορών κυμάνθηκαν μεταξύ του 2.2% (για τη συνολική επιθετικότητα) και 10.5% (για τον θυμό) των συμμετεχόντων, ενώ το ποσοστό των εμπλεκόμενων σε συμπεριφορές σχολικού εκφοβισμού ήταν 18.4%. Από τα ατομικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων, το φύλο (με τα αγόρια να υπερτερούν στη σωματική και ευθέως εκφραζόμενη επιθετικότητα και τα κορίτσια στον θυμό), η (μεγαλύτερη) ηλικία και η ενασχόληση με τον αθλητισμό (όσον αφορά στην ευθέως εκφραζόμενη επιθετικότητα), βρέθηκαν να σχετίζονται με τις επιθετικές τους συμπεριφορές. Από την άλλη, δομικά (η μη- ακέραια δομή) και κοινωνικοοικονομικά (η ανασφάλεια στην ύπαρξη βασικών αγαθών) οικογενειακά χαρακτηριστικά βρέθηκαν σε ισχυρή θετική συσχέτιση με συγκεκριμένες επιθετικές συμπεριφορές, τη στιγμή που η λήψη χαρτζιλικιού από τους γονείς σχετίστηκε με το σύνολο αυτών. Από τα προβλήματα ψυχικής υγείας και συμπεριφοράς των συμμετεχόντων, τα προβλήματα διαγωγής και υπερκινητικότητας/ απροσεξίας σχετίστηκαν θετικά με όλες τις διερευνώμενες επιθετικές τους συμπεριφορές, ενώ η θετική κοινωνική συμπεριφορά συνδέθηκε με τη (συνολική) επιθετικότητα και την εχθρικότητα. Συμπερασματικά, η μεγάλη πλειονότητα των έφηβων μαθητών του Κεντρικού Τομέα Αττικής και Πειραιά, δεν φαίνεται να παρουσιάζει υψηλά επίπεδα επιθετικών συμπεριφορών (πέραν ίσως του θυμού), ούτε εμπλοκής σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού. Πάρα ταύτα, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα ευρήματα της συγκεκριμένης μελέτης (όπως την επιθετική επιβάρυνση των μεγαλύτερων εφήβων, την «ενοχοποίηση» της μη- ακέραιας δομής οικογένειας και της λήψης χαρτζιλικιού, καθώς και τη συνύπαρξη με προβλήματα ψυχικής υγείας και συμπεριφοράς), απαιτείται περαιτέρω διαχρονική μελέτη, για την κατανόηση των μηχανισμών που διευκολύνουν την εφηβική επιθετικότητα. Η γνώση αυτή θα μπορούσε μετέπειτα να χρησιμοποιηθεί στον σχεδιασμό κατάλληλων παρεμβάσεων προς την οικογένεια (στοχεύοντας στη βελτίωση των κοινωνικοοικονομικών και διαπροσωπικών προβλημάτων), το σχολείο (για την υποστήριξη των επιβαρυμένων μαθητών και την ενίσχυση της θετικής αλληλεπίδρασης στην Τάξη), καθώς και σε επίπεδο πρόληψης στην κοινότητα.