Πολυγλωσσία και γλωσσομάθεια στα Βαλκάνια (β΄μισό 15ου-μέσα 19ου αιώνα)

Abstract

Our Phd dissertation approaches the Balkan phenomenon of multilingualism and of languagelearning from historical point of view. Actually, this widely-manifested during the Ottoman periodphenomenon has been studied in two-fold directions: On the one hand, it is approached as acontinuation from the Medieval period of the spontaneous acquisition of one or more Balkan-languages knowledge –usually acquisition of oral only not writting skill–, within the framework of cohabitationand communication between different language-speaking groups in the Balkan peninsula; on the other,as a result of an intentional and purposeful decision of studying one or more Balkan languages. In bothcases the respective phenomenon has been studied in relation to the social, economic, religious and cultural life of every group until about the middle of the 19th century, when the national states’formation was inaugurated and the official national languages were on their process standardizationand institutionalization, thus putting an end to the previous spontaneous Balkan language-learnigprocess.The sources on the topic of multilingualism in the Balkans, on which the study is based, can bedivided into two groups. The first includes texts of West European travelers/ pilgrims, diplomats,humanists and others who crossing or residing in the Balkans noticed that many of the locals speakseveral languages. To the second group of sources are related bi-/multi-lingual word lists and phraselists rather for traveling than teaching, dictionaries, manuals for learning a foreign language,translations of holy texts, grammar textbooks, bilingual newspapers, commercial correspondence etc.The current research consists of four main parts. In the Part I, divided into two chapters, areanalysed different data from West European travel accounts related to multilingualism in the Balkans, are also presented the West Europeans’ attitude towards the Balkan population and correspondingly theattitude of the latter towards the West. In the same part are also explored representative demographicdata which are contained in the itinenaries sheding light and enriching the phenomenon ofmultilingualism.The Part II, consisting also two chapters, is devoted to the significance of the book in theBalkans and its diffusion within the Peninsula, concerning the centers of circulation/ production ofmanuscripts and printed books, libraries and the condition of printing houses functioning under the Ottoman rule. Priority is given to some textbooks for foreign language learning; it is not omitted to beanalysed the issue of the institutionalisation of foreign language learning in schools and the role of theGreek education as a means to spread the Greek language among non-Greek speaking communities. Inthis regard it is also discussed the representative paradigm of the Theological School on the island of Halki, where some graduates –Bulgarians by origin– have a command of Greek at an extraordinaryhigh level. The Theological school was also highly regarded because of its significance as firstinstitution of higher education teaching Church Slavonic language.The Part III, consists of two chapters, refers to the criteria by which the multilingual / bilingualtexts presented in this paper are selected: to fit the chronological frameworks of the study, to includeparallel texts in Greek and at least one Balkan Slavic language ( Bulgarian / Serbian) and to be writtenwith the intention to be used for language learning. Selected examples are presented in detail and theircontent is analyzed from a historical perspective. In the final, fourth part of the dissertation is taken intoconsideration the role of multilingualism in terms of religion, economics and diplomacy in the Balkansin this certain period by giving examples of the leadership of certain languages in various spheres oflife in the Balkan societies. Also, the role of language in terms of national historiography was notomitted to be studied.As a result of the study of Balkan multilingualism it is concluded that this is a very interestinglinguistic and historical phenomenon. It is emphasized that in contrast to previous studies on thesubject, which are mostly on the linguistic side of this problem, this thesis focuses on multilingualismas a result of historical, social, religious, economic and personal conditions. Noted is the functionalityof the foreign language, not only as a communication tool on a personal level but also its professionallyusage. Considering that usually for daily and working relations in the Ottoman society and especially inthe Balkans knowledge of several languages was needed, it is understandable why a large part of theBalkan population mastered to some extent one or more foreign languages.Interesting conclusions can be made also regarding the attitude of the church towards multilingualism, which as a unifying element is in conflict with the church’s position to deepen thetheoretical and dogmatic contradictions between the different confessional groups in the Balkans. This,in turn is a factor that has a negative effect on the spreading of multilingualism among the variousBalkan societies, but apparently has not so strong impact, as evidenced by the numerous cases ofmultilingualism attested in the numerous sources from the specified period. Stronger influence thatfavors the spreading of multilingualism has the cohabitation on a common territory. With the formationof national states and the perception of language as one of the main national characteristics, thedividing rather than the unifying function of language began to be emphasized. In the current thesis hasbeen made an attempt to recall the attitude of the Balkan people towards foreign languages and to show precisely the unifying role of multilingualism in contradiction to the current modern era’s perception oflanguage as one of the characteristics of "the other ", " the different one".

Η διδακτορική μας διατριβή προσεγγίζει το βαλκανικό φαινόμενο της πολυγλωσσίας και της εκμάθησης γλωσσών από ιστορική άποψη. Στην πραγματικότητα, αυτό το ευρέως εκδηλωμένο κατά τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου, το φαινόμενο μελετήθηκε σε διπλές κατευθύνσεις: Από τη μία πλευρά, προσεγγίζεται ως συνέχεια από τη μεσαιωνική περίοδο της αυθόρμητης απόκτησης μίαςή περισσότερων γνώσεων βαλκανικών γλωσσών - συνήθως απόκτηση προφορικής μόνο όχι ικανότητας γραφής -, στο πλαίσιο της συμβίωσης και της επικοινωνίας μεταξύ διαφορετικών γλωσσών ομάδων στη βαλκανική χερσόνησο. Από την άλλη, ως αποτέλεσμα μιας σκόπιμης και σκόπιμης απόφασης για μελέτη μιας ή περισσότερων βαλκανικών γλωσσών. Και στις δύο περιπτώσεις το αντίστοιχο φαινόμενο έχει μελετηθεί σε σχέση με την κοινωνική, οικονομική, θρησκευτική και πολιτιστική ζωή κάθε ομάδας μέχρι περίπου τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν εγκαινιάστηκε ο σχηματισμός των εθνικών κρατών και οι επίσημες εθνικές γλώσσες ήταν στη διαδικασία τυποποίηση και θεσμοποίηση, τερματίζοντας έτσι την προηγούμενη αυθόρμητη διαδικασία εκμάθησης γλωσσών των Βαλκανίων. Οι πηγές για το θέμα της πολυγλωσσίας στα Βαλκάνια, στις οποίες βασίζεται η μελέτη, μπορούν να χωριστούν σε δύο ομάδες. Το πρώτο περιλαμβάνει κείμενα ταξιδιωτών / προσκυνητών της Δυτικής Ευρώπης, διπλωμάτες, ανθρωπιστές και άλλοι που διασχίζουν ή διαμένουν στα Βαλκάνια, στα οποία παρατήρησανότι πολλοί από τους ντόπιους μιλούν πολλές γλώσσες. Στη δεύτερη ομάδα πηγών συσχετίζονται δίγλωσσες λίστες λέξεων και λίστες φράσεων για ταξίδια παρά για διδασκαλία, λεξικά, εγχειρίδια για την εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας, μεταφράσεις ιερών κειμένων, γραμματικά βιβλία, δίγλωσσες εφημερίδες, εμπορική αλληλογραφία κ.λπ. Η τρέχουσα έρευνα αποτελείται από τέσσερα κύρια μέρη. Στο Μέρος Ι, χωρισμένο σε δύο κεφάλαια, αναλύονται διαφορετικά δεδομένα από τις μαρτυρίες δυτικοευρωπαίων που σχετίζονται με την πολυγλωσσία στα Βαλκάνια και παρουσιάζονται επίσης η στάση των Δυτικών Ευρωπαίων απέναντι στον πληθυσμό των Βαλκανίων και αντίστοιχα η στάση του τελευταίου απέναντι στη Δύση. Στο ίδιο μέρος διερευνώνται επίσης αντιπροσωπευτικά δημογραφικά δεδομένα που περιέχονται στους δρομολογητές που ρίχνουν φως και εμπλουτίζουν το φαινόμενο της πολυγλωσσίας. Το Μέρος ΙΙ, που αποτελείται επίσης από δύο κεφάλαια, αφιερώνεται στη σημασία του βιβλίου στα Βαλκάνια και στη διάδοσή του εντός της χερσονήσου, σχετικά με τα κέντρα κυκλοφορίας / παραγωγής χειρόγραφων και έντυπων βιβλίων, βιβλιοθηκών και την κατάσταση των τυπογραφείων που λειτουργούν υπό Οθωμανικής κυριαρχίας. Προτεραιότητα δίνεται σε ορισμένα βιβλία για εκμάθηση ξένων γλωσσών. Δεν παραλείπεται να αναλυθεί το ζήτημα τηςθεσμοποίησης της εκμάθησης ξένων γλωσσών στα σχολεία και του ρόλου της ελληνικής εκπαίδευσης ως μέσου διάδοσης της ελληνικής γλώσσας σε μη ελληνόφωνες κοινότητες. Σε αυτό το πλαίσιο, συζητείται επίσης το αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της Θεολογικής Σχολής στο νησί της Χάλκης, όπου ορισμένοι απόφοιτοι - Βούλγαροι από την καταγωγή - έχουν την ελληνική διοίκηση σε εξαιρετικά υψηλό επίπεδο. Η Θεολογική σχολή θεωρήθηκε επίσης ιδιαίτερα λόγω της σημασίας της ως πρώτου ιδρύματος τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που διδάσκειτη Εκκλησία Σλαβική γλώσσα. Το Μέρος ΙΙΙ, που αποτελείται από δύο κεφάλαια, αναφέρεται στα κριτήρια με τα οποία επιλέγονται τα πολύγλωσσα / δίγλωσσα κείμενα που παρουσιάζονται σε αυτό το έγγραφο: για να ταιριάζει στα χρονολογικά πλαίσια της μελέτης, να περιλαμβάνει παράλληλα κείμενα στα ελληνικά και τουλάχιστον μία Βαλκανική σλαβική γλώσσα ( Βουλγαρικά / Σερβικά) και να γραφτούν με σκοπό να χρησιμοποιηθούν για την εκμάθηση γλωσσών. Τα επιλεγμένα παραδείγματα παρουσιάζονται λεπτομερώς και το περιεχόμενό τους αναλύεται από ιστορική άποψη. Στο τελευταίο, το τέταρτο μέρος της διατριβής λαμβάνεται υπόψη ο ρόλος της πολυγλωσσίας όσον αφορά τη θρησκεία, τα οικονομικά και τη διπλωματία στα Βαλκάνια σε αυτή τη συγκεκριμένη περίοδο δίνοντας παραδείγματα ηγεσίας ορισμένων γλωσσών σε διάφορους τομείς της ζωής στις βαλκανικές κοινωνίες. Επίσης, ο ρόλος της γλώσσας ως προς την εθνική ιστοριογραφία δεν παραλείφθηκε να μελετηθεί.Ως αποτέλεσμα της μελέτης της βαλκανικής πολυγλωσσίας, συνάγεται το συμπέρασμα ότι πρόκειται για ένα πολύ ενδιαφέρον γλωσσικό και ιστορικό φαινόμενο. Τονίζεται ότι, σε αντίθεση με τις προηγούμενες μελέτες σχετικά με το θέμα, οι οποίες βρίσκονται κυρίως στη γλωσσική πλευρά αυτού του προβλήματος, αυτή η εργασία επικεντρώνεται στην πολυγλωσσία ωςαποτέλεσμα ιστορικών, κοινωνικών, θρησκευτικών, οικονομικών και προσωπικών συνθηκών. Σημαντική είναι η λειτουργικότητα της ξένης γλώσσας, όχι μόνο ως εργαλείο επικοινωνίας σε προσωπικό επίπεδο αλλά και σε επαγγελματικό. Λαμβάνοντας υπόψη ότι συνήθως για τις καθημερινές και εργασιακές σχέσεις στην οθωμανική κοινωνία και ειδικά στα Βαλκάνια απαιτείται γνώση πολλών γλωσσών, είναι κατανοητό γιατί μεγάλο μέρος του πληθυσμού των Βαλκανίων κατέκτησε σε κάποιο βαθμό μία ή περισσότερες ξένες γλώσσες. Ενδιαφέροντα συμπεράσματα μπορούν επίσης να συναχθούν σχετικά με τη στάση της εκκλησίας απέναντι στην πολυγλωσσία, η οποία ως στοιχείο ενοποίησης έρχεται σε σύγκρουση με τη θέση της εκκλησίας να εμβαθύνει τις θεωρητικές και δογματικές αντιφάσεις μεταξύ των διαφόρων ομολογιακών ομάδων στα Βαλκάνια. Αυτό, με τη σειρά του, είναι ένας παράγοντας που έχει αρνητική επίδραση στην εξάπλωση της πολυγλωσσίας μεταξύ των διαφόρων Βαλκανικών κοινωνιών, αλλά προφανώς δεν έχει τόσο ισχυρό αντίκτυπο, όπως αποδεικνύεται από τις πολυάριθμες περιπτώσεις πολυγλωσσίας που επιβεβαιώνονται στις πολυάριθμες πηγές της καθορισμένης περιόδου. Η ισχυρότερη επιρροή που ευνοεί την εξάπλωση της πολυγλωσσίας έχει τη συμβίωση σε μια κοινή περιοχή. Με το σχηματισμό των εθνικών κρατών και την αντίληψη τηςγλώσσας ως ένα από τα κύρια εθνικά χαρακτηριστικά, άρχισε να τονίζεται η διαχωριστική παρά η ενοποιητική λειτουργία της γλώσσας. Στην παρούσα διατριβή έγινε μια προσπάθεια να θυμηθούμε τη στάση του λαού των Βαλκανίων απέναντι στις ξένες γλώσσες και να δείξουμε ακριβώς τον ενοποιητικό ρόλο της πολυγλωσσίας σε αντίθεση με την αντίληψη της σημερινής σύγχρονης εποχής για τη γλώσσα ως ένα από τα χαρακτηριστικά του «άλλου», "του διαφορετικού".