Ιερά σε φυσικό περιβάλλον: σχέσεις λατρείας και τοπίου

Abstract

The subject of this thesis is the cult on mountains, mountain peaks, along established routes and in caves within the limits of the macedonian kingdom and in Thasos. It includes nineteen sanctuaries divided in three groups. The first group is composed of the sanctuaries established on the peaks of mountains, which are the sanctuaries of Zeus on Mt. Psalida in Kastoria, on the summit Agios Antonios of Mt. Olympus, on Mt. Itamos in Sithonia and on Mt. Athos. Two more sanctuaries belong to the same group, the sanctuary of Artemis on Ivani hill and the sanctuary of the Mother of Gods at Leukopetra on Mt. Vermion. The second group consists of the sanctuaries established on the mountains nearby the road network, which are the sanctuary of Apollo at Portes in Xirolimni (Kozani perf.), the sanctuary at Profitis in Langadas (Thessaloniki perf.) and the sanctuary of Heros Avloneites at Kepia on Mt. Pangaion. The third group includes the sacred caves dedicated to the Nymphs on the mountains of Vermion, Athos and Pangaion and the surrounding territory, as well as caves dedicated to Poseidon on Mt. Olympus, to Dionysos at Aphytis and to Apollo, Pan and the Nymphs at the gorge of Mavros Vrahos. Caves have also been explored on the island of Thasos, the first is located at the ancient city of Thasos and it is dedicated to Pan, the second is called Drakotrypa and is situated in the mainland, and the last one is near the sanctuary of Alyki.The sanctuaries studied are located far from the nearest settlements, therefore one of the goals of this dissertation is to examine the relationship between sanctuaries and settlements. At first there is a synopsis of the history of every geographical unit in which the sanctuaries belong, while the study also focuses on the origin of the people visiting the sacred places. The second part of the thesis is a presentation of similar sanctuaries in the rest of Greece. It includes a great number of sacred places examined and categorized by the worshipped deity to find out differences and similarities in the cultural perception of Macedonians and the other Greeks. Most of the examined sanctuaries in ancient Macedonia and Thasos have a long life span, dating from the Early Iron Age until roman times, eventhough a descendance has been noticed after the hellenistic period, especially regarding the cave cults. However an evolution in the cult has been observed in some sanctuaries after the roman conquest.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή πραγματεύεται τα ιερά που έχουν εντοπιστεί στα όρη, το ορεινό δίκτυο και τα σπήλαια της αρχαίας Μακεδονίας και της Θάσου. Πρόκειται για συνολικά δεκαεννέα ιερά που χωρίζονται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα ανήκουν τα ιερά που ιδρύθηκαν σε κορυφή όρους και είναι τα ιερά του Διός στην Ψαλίδα Καστοριάς, στην κορυφή Άγιος Αντώνιος του Ολύμπου, στον Ίταμο Σιθωνίας και στον Άθω, της Αρτέμιδος στον λόφο Ιβάνη και της Μητέρας των θεών στη Λευκόπετρα Βερμίου. Στη δεύτερη ενότητα ανήκουν τα ιερά που βρίσκονται στο ορεινό οδικό δίκτυο και είναι τα ιερά του Απόλλωνος στις Πόρτες Ξηρολίμνης, του Ήρωα Αυλωνείτη στα Κηπιά Παγγαίου και ένα ιερό στον Προφήτη Λαγκαδά. Στην τρίτη ενότητα ανήκουν τα σπήλαια με λατρευτικό χαρακτήρα, τα οποία είναι: τα σπήλαια των Νυμφών στη Μίεζα στο Βέρμιο, στον Άθω, και το Παγγαίο και την ευρύτερη περιοχή του, το σπήλαιο του Ποσειδώνος στο ύψωμα Παππούς του Ολύμπου, το σπήλαιο του Διονύσου στην Άφυτη και το φαράγγι του Απόλλωνος και του Πανός στον Μαύρο Βράχο. Επίσης στη Θάσο ερευνώνται τα σπήλαια του Πανός, μιας Κουροτρόφου θεότητας στη Δρακότρυπα και το σπήλαιο της Αρτέμιδος στην Αλυκή.Οι παραπάνω χώροι βρίσκονται μακριά από οικιστικούς σχηματισμούς, επομένως ένα από τα ζητούμενα της έρευνας είναι οι σχέσεις εξάρτησης των ιερών με τις γειτονικές κοινότητες. Στο πλαίσιο αυτό μελετάται η ιστορία της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής, ενώ γίνεται προσπάθεια να αναγνωριστούν οι πληθυσμοί που επισκέπτονταν αυτούς τους ιερούς χώρους. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας παρουσιάζονται αντίστοιχα ιερά του υπόλοιπου ελλαδικού χώρου. Πρόκειται για ένα μεγάλο σύνολο ιερών που εξετάζονται με βάση τη λατρευόμενη θεότητα και με απώτερο σκοπό να εντοπιστούν διαφορές και ομοιότητες στην αντίληψη του χώρου και της λατρείας. Τα περισσότερα από τα ιερά που μελετήθηκαν στον χώρο της αρχαίας Μακεδονίας και της Θάσου έχουν μακραίωνη λειτουργία που φθίνει προς τα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια, κάτι που παρατηρείται κυρίως στα σπήλαια. Ωστόσο η ρωμαϊκή κατάκτηση σηματοδότησε μια νέα εποχή και για κάποια από τα ιερά που εξετάστηκαν παραπάνω, καθώς αναδιοργανώθηκαν ή παρατηρήθηκαν αλλαγές στη λατρεία.