Ο λόγος για τη γυναίκα και τη γυναικεία καλλιτεχνική δημιουργία στην Ελλάδα (τέλη 19ου-αρχές 20ου αιώνα)

Abstract

The PhD has two main goals. Part One describes and analyses the ideas about ‘woman’– as a category of discourse and ideological construction– as they may be traced in paintings and sculptures, in magazine illustrations, as well as in literature of the late 19th and early 20th century. Part Two presents and examines the views on women who produced art in the period 1880-1910, as well as on their creation. Works of art and drawings are here approached as sites of discourse, which produce meanings related or exchanged with other sites of discourse such as literature, critique of art, sometimes even medical or journalistic discourse. The main tendencies of the ideology about ‘woman’ and female artistic creativity are examined in relation to general historical conditions and changes.As it is concluded, the images of ‘woman’ and their meanings in art and literature vary: pure young woman, angel of innocence, devoted wife, figure that leads the ‘decadents’ to happiness, allegory of a season and more often of Victory or National Revival, decorative form in art nouveau style, sexually desired object, flesh that produces fear, emancipated woman who is mocked or praised by women who demand emancipation; as well as type: country woman, Oriental woman, woman of the poor masses of the city. It is also concluded that women’s artistic production is usually seen as a separate category. Women’s engagement in the arts is underestimated and judged as inferior to that of men; it is considered amateurish, without ingenuity and with no signs of greatness. However, their demands for artistic education and work and their corresponding initiatives are sometimes heard and fulfilled, while the serious commitment of some of them to art leads to their recognition.

Η διατριβή κινείται σε δύο κατευθύνσεις. Στο Α΄ Μέρος καταγράφονται και αναλύονται οι αντιλήψεις για τη ‘γυναίκα’ –ως κατηγορία του λόγου και ιδεολογική κατασκευή–, όπως αποτυπώνονται σε έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, σε σχέδια που εικονογραφούν έντυπα, καθώς και σε λογοτεχνικά κείμενα, του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Στο Β΄ Μέρος παρουσιάζονται οι απόψεις για τις γυναίκες που ασχολούνται με διάφορες μορφές τέχνης την περίοδο 1880-1910 και εξετάζονται οι γνώμες που διατυπώνονται για τη δημιουργία τους. Στην ανάλυση τα εικαστικά και γραφιστικά έργα προσεγγίζονται ως πεδία λόγου τα οποία παράγουν νοήματα που επικοινωνούν ή σχετίζονται με άλλα πεδία λόγου, όπως η λογοτεχνία και η τεχνοκριτική, ή ακόμη ο επιστημονικός και ο δημοσιογραφικός λόγος. Όσον αφορά τις βασικές τάσεις της ιδεολογίας για τη ‘γυναίκα’ και τη γυναικεία καλλιτεχνική δημιουργία, αυτές επιχειρείται να συνδεθούν με γενικότερες ιστορικές συνθήκες και μεταβολές. Όπως διαπιστώνεται, οι εικόνες της ‘γυναίκας’ και τα νοήματά τους στην τέχνη και τη λογοτεχνία ποικίλλουν: αγνή κόρη, αθώος άγγελος, πιστή σύζυγος, μορφή που οδηγεί τον άνθρωπο της ‘παρακμής’ στην ευτυχία, αλληγορία μίας εποχής και συνηθέστερα της Νίκης ή της Εθνικής Αναγέννησης, διακοσμητική φιγούρα στο πνεύμα της art nouveau, ποθητό ερωτικό αντικείμενο, σάρκα που προκαλεί το φόβο, χειραφετημένη που χλευάζεται ή διεκδικείται από τις γυναίκες που ζητούν τη γυναικεία χειραφέτηση, αλλά και τύπος: χωρική, Ανατολίτισσα, λαϊκή γυναίκα της πόλης. Συνάγεται ακόμη ότι η γυναικεία καλλιτεχνική παραγωγή αντιμετωπίζεται συχνά ως χωριστή κατηγορία. Η ενασχόληση των γυναικών με την τέχνη υποτιμάται και θεωρείται δευτερεύουσα σε σχέση με την αντρική, εκλαμβάνεται ως ερασιτεχνική, χωρίς διανοητική δύναμη και μεγαλοφυή αποτελέσματα. Οι διεκδικήσεις ωστόσο των γυναικών για καλλιτεχνική εκπαίδευση και εργασία και οι αντίστοιχες πρωτοβουλίες τους βρίσκουν αρκετές φορές ανταπόκριση, ενώ η συστηματική ενασχόληση ορισμένων από αυτές με την τέχνη οδηγεί στην αναγνώρισή τους.