Γυναικείες μορφές στην ελληνική ζωγραφική στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου: φεμινιστική προσέγγιση

Abstract

Feminist theory of the visual has created a paradigm shift that desicively changed the terms of Art History, opening to an antihierarchical approach. Following the pace of thought of Griselda Pollock , at the intersection with structuralist , post –structuralist methodology, the thesis attempts a feminist deconstructive critical reading, a psychosymbolic dimension to the hold of the canon, an active re-reading, against canonicity and authenticity , by posing questions repressed by dominant Art History. Examining different concepts of the gaze (desire/power/matrixial) we have moved from a connoisseurs admiration of an art object to the psychosemiotic reading of a visual text, examing the economy of representstion as an economy of desire and an economy of power. We studied the same artefacts, paintings from the end of the 19th and the beginning of 20th century , but the aim of our analysis is the social-psychic construction of sexual difference and the relations of power as they fracture across the coterminous formations of race and class which both form the conditions for visual representation and are performed and perpetuated by the economies of visual representation. We engaged with the process of gendering, engendering and differenciating in relation to an axis of meaning, power and sociality, examing not <images of women>, but signs. According to our aproach art treated not as the affirmation of the history of an individual’s vision, but as the trace of embodied historical, gendered and sexed subjectivities. Instead of privileging the unique artist subject we relate the work as a practice of the social and the historical,particular configurations of class and gender in the later 19th and the beginning of the 20th century. Paintings reveal and create a particular order of socio-sexual relationships and powers in a patriarchal society. Femininities and identities are discursively constructed by power relations and discursive formations, such as paintings. Furthermore, art works ask to be read as complex and expanded textualities , as cultural practices negotiating meanings shaped by both history and the unconscious. Working with the categories of Symbolic and Imaginary, we proceed to break open the linear narrative, to examine also the psychic time, other temporalities, temporalities of the unconscious. We followed the shifting of the masculinist imaginary and symbolic, the Lacanian Woman/Other/Thing, that can only figure within culture as the monstrously threatening void, towards a feminist poiesis, seeking the possibility for another signifying economy, a semiotic and Matrixial reading, following Kristeva’s psychosemiotic reading of a painting, according to her combination of semiotic and psychoanalysis (semanalysis)and Bracha Lichtenberg Ettinger’s theory of Matrix/Matrixial . (Matrixial stratum of subjectivity as another psycho-symbolic dimension of subjectivity and meaning, a feminine dimension of plurality and difference with ethical and political dimensions).

Στην εργασία διερευνώνται οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ εικαστικής κουλτούρας και της έμφυλης διαφοράς στα ζωγραφικά έργα του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου. H φεμινιστική <ανάγνωση>, φεμινιστική αποδόμηση κειμένων της Ιστορίας της Τέχνης θέτοντας ζητήματα υποκειμενικότητας, έμφυλων ιεραρχιών και εξουσίας, πλαισιώνει νοήματα και αναπαραστάσεις, εκθέτει τις ταξικές, έμφυλες και άλλες ασυμμετρίες και ιεραρχίες ,διαφοροποιώντας τον <κανόνα> που καθιερώνει συγκεκριμένους τρόπους δημιουργίας αλλά και θέασης των ζωγραφικών έργων. Η φεμινιστική κριτική εκ νέου ανάγνωση προτείνει μια ψυχοσυμβολική διάσταση στην επιρροή του κανόνα. Αντί να πριμοδοτεί το μοναδικό υποκείμενο, τον καλλιτέχνη, συσχετίζει τα έργα με τα ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα ,λαμβάνοντας όχι εικόνες γυναικών, αλλά σημεία. Κατά το σχέδιο των φεμινιστριών, ερευνώνται τα ίδια έργα, αλλά στόχο της έρευνας συνιστά η κοινωνικοψυχική παραγωγή της έμφυλης διαφοράς και των σχέσεων εξουσίας σε συνάρτηση και με τους σχηματισμούς της φυλής και της κοινωνικής τάξης. Τα έργα που εξετάζονται αποτελούν λογοθετικές πρακτικές, τόπο συγκρότησης, ρύθμισης και κανονικοποίησης της θηλυκότητας μέσα στο πλέγμα των κοινωνικών και έμφυλων σχέσεων εξουσίας στην ελληνική κοινωνία στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου. Εξετάζεται, επίσης, όχι μόνο το αναπαριστώμενο αλλά και το αναπαριστόν σώμα, καθώς οι πίνακες αποτελούν ίχνη ενσώματων, ιστορικών, ταξικών και έμφυλων υποκειμενικοτήτων. Κατά το έργο της Griselda Pollock που συνιστά μια απόκριση στις μεταβαλλόμενες προοπτικές που έχουν προκύψει ως αποτέλεσμα της συνεχούς εφαρμογής δομικών και μεταδομικών μεθοδολογιών και ερμηνειών, τα έργα διαβάζονται ως σύνθετες και διευρυμένες <κειμενικότητες> , πολιτισμικές πρακτικές οι οποίες διαπραγματεύονται νοήματα που έχουν διαμορφωθεί τόσο από την ιστορία όσο και από το ασυνείδητο, καθώς η υποκειμενικότητα ενέχει ασυνείδητες και συνειδητές διαστάσεις , δομημένες από την απώλεια , η οποία προκύπτει από τον ερχομό στη γλώσσα , μια πράξη που γεννά επιθυμία. Γι’αυτό και τα έργα διαβάζονται και πέρα από τις συμβατικές χρονικότητες (της ιστορίας, του έθνους),οι οποίες διαταράσσονται από τις χρονικότητες του ασυνείδητου που δεν ιχνηλατούνται από γραμμικές αφηγήσεις. Εξετάζοντας την οικονομία της αναπαράστασης ως οικονομία της επιθυμίας και ως οικονομία της εξουσίας, αναζητώνται στα έργα διαστάσεις κοινωνικές , σημειωτικές και ψυχοσυμβολικές. Διερευνώντας την πιθανότητα για μια άλλη σήμανση, για μια άλλη οικονομία σήμανσης (signifying economy), πέρα από τη Λακανική σχέση Γυναίκα/Άλλος/Πράγμα ακολουθείται μια φεμινιστική ποιητική που συναρθρώνει τη σημειωτική και την ψυχανάλυση, την οποία η Julia Kristeva εισήγαγε ως σημανάλυση (semanalysis) και επιχειρείται μια ψυχοσημειωτική προσέγγιση των έργων, στην τομή της συναλλαγής μεταξύ της ενότητας (unity) του συμβολικού (symbolic) και της διαδικασίας (process) του σημειωτικού (semiotic).Επιχειρείται παράλληλα η συνάρθρωση με μια Μητριαία ανάγνωση των έργων, ακολουθώντας τη θεωρία της Bracha Lichtenberg Ettinger αναφορικά με τη Μήτρα (Μatrix) και το Mητριαίο (Matrixial), μια μητριαία στιβάδα υποκειμενοποίησης , μια άλλη ψυχοσυμβολική διάσταση υποκειμενικότητας και νοήματος, μια θηλυκή διάσταση της πολλαπλότητα και τη διαφοράς, με διαστάσεις ηθικές και πολιτικές.