Η Αλεξιάδα της Άννας Κομνηνής ως πηγή πληροφοριών για την εποχή της

Abstract

This Doctoral thesis is an analysis of The Alexiad (Ἀλεξιάδα) written by the Byzantine princess and historian Anna Komnene during her exile in the Monastery of Kecharitomene, in Constantinople (today Istanbul). She was forced to retire to this monastery after the revelation of the conspiracy she had organized in order to dethrone her brother John Komnenos. The latter was the legal successor after the death of their father Alexios I Komnenos, who was Byzantine Emperor for 37 years (1081-1118). Anna’s detailed narrative provides us with a wealth of information about that time and many areas (political, military, diplomatic, dogmatic), which, if it were not for The Alexiad, would have remained in obscurity. It outlines an entire period and the way in which these areas are intertwined. When these individual areas are examined separately, it is difficult to get an overall picture of that era. To this end, it is considered appropriate to examine them as a whole, and this project does exactly that. In particular, the first part of the thesis refers to the historical context of the time period, the emperors who preceded the ascension of Alexios I Komnenos to the throne, the life of Anna Komnene, the political claims, the failed attempt to seize the throne, the motivations of writing The Alexiad, as well as the sources she used to write this work. In the second part of the thesis, we analyze the type of army that Komnenos’ family used when they entered Constantinople to occupy the throne, but also the type of army that Alexios used during his reign. Through the description of the war campaigns of Alexios Komnenos with various foreign invaders of Byzantium, Anna’s viewpoint on war is reflected and analyzed. Extensive reference is also made to the heresies that Alexios faced during his reign: John Italus, the Paulicians, Nilus the Monk, Theodoros Blachernites, the Bogomils. Moreover, the social welfare of the reign of Alexios Komnenos is highlighted through the references made in the stories of Anna Komnene to the renovation and expansion of an old orphanage. We also peer into the portraits of three women: her mother, Irene Doukaina, her grandmother, Anna Dalassene, and the mother of her former fiancée, Konstantinos Doukas, Maria of Alania, as well as into the freedom of action of the upper-class women in the 12th century. Reference is also made to the views of Anna Komnene about the foreign peoples that Alexios came across during his reign. The information provided by Anna Komnene offers a thorough description of their weapons, some of which were completely unknown to the Byzantines. Through the stories of Anna Komnene, special and detailed reference is made to the First Crusade. Besides, The Alexiad is considered a revealing Byzantine work that contains a vivid description of these events. Lastly, this Doctoral thesis attempts to analyze The Alexiad using not only this work as the main source, but also works of prominent historians of that time. Letters, references to ecclesiastical theological texts, as well as to imperial documents, some of which are found exclusively in The Alexiad, are referenced in detail and examined in this thesis.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή αναλύει την Ἀλεξιάδα της βυζαντινής πριγκίπισσας και ιστορικού Άννας Κομνηνής, την οποία συνέγραψε κατά τον εγκλεισμό της στη μονή της Κεχαριτωμένης στην Κωνσταντινούπολη. Στη μονή αυτή αναγκάστηκε να αποσυρθεί μετά την αποκάλυψη της συνωμοσίας που η ίδια είχε οργανώσει, προκειμένου να στερήσει τον θρόνο από τον αδελφό της Ιωάννη Κομνηνό. Ο τελευταίος ήταν ο νόμιμος διάδοχος μετά τον θάνατο του πατέρα τους Αλεξίου Α΄ Κομνηνού, που διετέλεσε αυτοκράτορας του Βυζαντινού Κράτους για 37 έτη (1081-1118). Η αφήγηση της Άννας είναι λεπτομερής και μας παρέχει πλήθος πληροφοριών για την εποχή και για πλείστους τομείς: τον πολιτικό, τον στρατιωτικό, τον διπλωματικό, τον δογματικό, οι οποίες δίχως τη συγγραφή της Ἀλεξιάδας θα είχαν παραμείνει στην αφάνεια. Σκιαγραφεί μία ολόκληρη περίοδο και τον τρόπο με τον οποίο αυτοί τομείς αλληλοδιαπλέκονται. Όταν οι επιμέρους τομείς εξετάζονται μεμονωμένα, είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε τη συνολική εικόνα της εποχής εκείνης. Γι’ αυτό και κρίνεται ορθότερο να εξετάζονται ως σύνολο, όπως πράττουμε στη συγκεκριμένη διατριβή. Ειδικότερα στο πρώτο μέρος της διατριβής αναφερόμαστε στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής, στους αυτοκράτορες που προηγήθηκαν της ανόδου του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού στον θρόνο, στον βίο της Άννας Κομνηνής, στις πολιτικές διεκδικήσεις, στην αποτυχημένη προσπάθεια να καταλάβει το στέμμα, στα κίνητρα συγγραφής της Ἀλεξιάδας, καθώς τις πηγές που χρησιμοποίησε προκειμένου να γράψει το έργο της. Στο δεύτερο μέρος της διατριβής αναλύουμε το είδος του στρατεύματος που χρησιμοποίησαν οι Κομνηνοί κατά την είσοδό τους στην Κωνσταντινούπολη για να καταλάβουν τον θρόνο, αλλά και το είδος του στρατεύματος που χρησιμοποίησε ο Αλέξιος κατά τη διάρκεια της βασιλείας του. Περιγράφοντας τις πολεμικές εκστρατείες του Αλεξίου Κομνηνού με διάφορες ξένους εισβολείς του Βυζαντίου αναλύουμε και τις απόψεις της Άννας Κομνηνής για τον πόλεμο. Εκτενή αναφορά κάνουμε και στις αιρέσεις, τις οποίες αντιμετώπισε ο Αλέξιος κατά τη διάρκεια της βασιλείας του: του Ιωάννη Ιταλού, των Παυλικανών, του μοναχού Νείλου, του Θεοδώρου Βλαχερνίτη, των Βογομίλων. Αναφερόμαστε ακόμη στην κοινωνική πρόνοια της βασιλείας του Αλεξίου Κομνηνού αναλύοντας τα περί ανακαινίσεως και διευρύνσεως ενός παλαιού ορφανοτροφείου μέσα από την εξιστόρηση της Άννας Κομνηνής. Αναλύουμε επίσης τα τρία γυναικεία πορτραίτα: της μητέρας της Ειρήνης Δούκαινας, της γιαγιάς της Άννας Δαλασσηνής και της Μαρίας Αλανής, μητέρας του πρώην αρραβωνιαστικού της Κωνσταντίνου Δούκα, καθώς και την ελευθερία δράσεως των γυναικών της ανώτερης τάξεως του 12ου αιώνα. Αναφερόμαστε ακόμη στις απόψεις της Άννας Κομνηνής για τους ξένους λαούς, με τους οποίους ήρθε αντιμέτωπος ο Αλέξιος κατά τη διάρκεια της βασιλείας του. Μέσα από τις πληροφορίες που μας παρέχει η Άννα Κομνηνή περιγράφονται και τα όπλα αυτών, κάποια από τα οποία ήταν εντελώς άγνωστα στους Βυζαντινούς. Ιδιαίτερη και λεπτομερής αναφορά γίνεται για την Α΄ Σταυροφορία μέσα από τις διηγήσεις της Άννας Κομνηνής. Η Ἀλεξιάδα, άλλωστε, αποτελεί το βυζαντινό έργο που περιγράφει τα γεγονότα αυτά. Τέλος, η διατριβή επιχειρεί να αναλύσει την Ἀλεξιάδα χρησιμοποιώντας όχι μόνο το έργο αυτό ως κύρια πηγή, αλλά και έργα επιφανών ιστορικών της εποχής εκείνης. Επίσης, γίνεται χρήση επιστολών, αναφορά σε εκκλησιαστικά θεολογικά κείμενα, καθώς και σε αυτοκρατορικά έγγραφα, κάποια από τα οποία απαντώνται κατ’ αποκλειστικότητα στην Ἀλεξιάδα και αναλύονται λεπτομερώς στη διατριβή.