Η μετρική των ασματικών κανόνων: έρευνα της παράδοσης και της χρήσης των ειρμών

Abstract

The Kanon as a single musicopoetic form appeared in Christian worship at theend of the 7th century, which could not be more accurately determined, replacing theKontakion at the Matins service. The Kanon has been given different names, but theterm used to this day was the most prevalent one. As regards the origin of the term"Kanon", it was probably due to the heirmos, mainly in relation to its metric and musicalrole throughout the composition of the Kanon: it was the standard according to whichthe following troparia were chanted. More specifically, heirmos is the first troparionwith an original melos and bar, which serves as a "guide" for the troparia of each odein a Kanon, in terms of its metrics and melos. Heirmoi are directly related to the textsof the Old Testament odes, excluding the ninth ode which is dedicated to Theotokos. More specifically, the heirmos of the first ode refers to the Passage of the Red Sea, theone of the second ode refers to the story of Moses handing over the tablets of the Lawto the Hebrews, the one of the third ode refers to the prayer of Prophet Hannah at thebirth of Samuel, the one of the fourth ode refers to the prayer of Abacus, the one of thefifth ode refers to the vision of the prophet Isaiah, the one of the sixth ode refers to theprophet Jonah and what happened to him in the belly of the huge fish, the one of theseventh ode refers to the prayer of the Three Children and the one of the ninth ode, asalready mentioned, refers to Theotokos. However, there are also references to the person or event for which they were written. The first to adopt the idea of creating a “prototype” verse was Romanos the Melodist, who did this in the 6th century with theKontakia, which chronologically precede the Kanons. The leitourgic book containingall the heirmoi is called “heirmologion”. Two major monastic centers were the mostimportant hymnographic centers for the kanons: the monastery of Saint Savva in Jerusalem and the monastery of Stoudios in Constantinople. The most important creators of Kanons were Andreas of Crete, who wrote 690 heirmoi, John Damaskinos and BishopKosmas of Mayum.This type will be the focus of the present Phd study in an attempt to clarify anydoubts regarding the bar and rhythmic construction of the Kanon. In the first part, thetheoretical one, it was deemed necessary to provide a chronological account of theviews expressed regarding the metrics of the Byzantine hymnography as well as its 686 origin. In the second part relating to the research, there is a metric analysis per verseline for fourteen Kanons of different sounds (112 heirmoi in total) and two individualheirmoi, based on the Irmologion of Sofronios Eustratiadis former Metropolitan of Leontopolis. More specifically, we chose five Kanons of the first sound, two Kanons ofthe second sound, three Kanons of the fourth sound, one Kanon of the lateral first sound,one Kanon of the lateral second sound, one heirmos of the heavy sound, two Kanons ofthe lateral fourth sound and one more heirmos of the same sound. Each one of theaforementioned heirmoi was metrically compared to the troparia of four identical heirmoi of odes which belong to randomly chosen Kanons of the ecclesiastical year, interms of homotony and parisyllabics. The version we used is that of the Menaia ofRome (1888-1902). In cases where the selected Kanon did not use the heirmos we wereinterested in, we selected (only for the specific ode) another Kanon by the same poetwhere possible, in order to conserve and enrich the sample. Solely for the Kanon of the"Resurrection Day" first sound, we used the Easter Kanon from the Book of Pentecostand the third Sunday of fasting Kanon from the Triodion, due to the lack of a relevantsample. In this part, there is an analysis per heirmos and verse line (the division of theverse lines in the Heirmologion of Eustratiadis and the Menaia of Rome were partiallyor completely altered where necessary) and the metric forms are recorded in the thirdpart, the heirmologion. This is where we list every heirmos per verse line with lyricsand bar, according to the division made in the preceding part, and we metrically recordthe variations in the form which each verse line of the heirmos can take. What followsis a record of the metric findings deriving from the research, while certain heirmoi fromthe heirmologion of Eustratiadis are corrected based on a 16th-century manuscript containing an heirmologion, which can be found in the library of the Bulgarian Patriarchate,followed by summary observation tables of six metric anomalies per checked heirmosand poet, as well as an index of the heirmoi, of which the first page corresponds to thesecond part of the thesis, the research, while the second page corresponds to the thirdpart of the thesis, the heirmologion.

Ο Κανόνας ως μία ενιαία µουσικοποιητική µορφή εµφανίζεται στη χριστιανική λατρεία στο τέλος του 7ου αιώνα, χωρίς αυτό να µπορεί να προσδιορισθεί µε μεγαλύτερη ακρίβεια, αντικαθιστώντας το Κοντάκιο στην ακολουθία του όρθρου. Ο Κανόνας παραδίδεται µε διάφορα ονόµατα, επικράτησε όμως η έως και σήμερα ονοµασία του Αναφορικά µε την προέλευση της ονοµασίας «Κανών», πιθανόν να οφείλεται στον ειρµό, κυρίως σε σχέση με τον μετρικό και µουσικό του ρόλο στην όλη σύνθεση του Κανόνα: αποτελούσε το πρότυπο κατά το οποίο ψάλλονταν τα επόμενα τροπάρια. Ειδικότερα ειρμός λέγεται το πρώτο αυτόμελο τροπάριο, τροπάριο δηλαδή με πρωτότυπο μέλος και μέτρο, που χρησιμεύει ως «οδηγός» για τα τροπάρια της κάθε ωδής ενός κανόνα, όσον αφορά τους κανόνες της μετρικής και το μέλος του. Αυτό το είδος θα μας απασχολήσει στη παρούσα διδακτορική διατριβή σε μια προσπάθεια να διαλευκανθούν οι όποιες αμφιβολίες σχετικά με το μέτρο και τη ρυθμοτονική κατασκευή του Κανόνα. Στο πρώτο μέρος, το θεωρητικό, κρίθηκε απαραίτητη µία κατά βάση χρονολογική παράθεση των απόψεων που διαμορφώθηκαν περί μετρικής της βυζαντινής υµνογραφίας καθώς επίσης και περί της προέλευσής της. Στο δεύτερο μέρος, το ερευνητικό, γίνεται μετρική ανάλυση ανά στίχο με βάση το Ειρμολόγιο του Μητροπολίτου πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδη δεκατεσσάρων κανόνων διαφόρων ήχων (συνολικά 112 ειρμών) και δύο ακόμα μεμονωμένων ειρμών. Πιο συγκεκριμένα επιλέχθηκαν τυχαία πέντε κανόνες του α΄ ήχου, δύο του β΄ ήχου, τρεις του δ΄ ήχου, ένας του πλαγίου πρώτου ήχου, ένας του πλαγίου δευτέρου ήχου, ένας ειρμός του βαρέως ήχου, δύο κανόνες του πλαγίου τετάρτου ήχου και ένας ακόμα ειρμός του ίδιου ήχου. Ο κάθε ειρμός από τους παραπάνω συγκρίθηκε μετρικά ως προς τους κανόνες της ομοτονίας και της ισοσυλλαβίας με τα τροπάρια τεσσάρων όμοιων ειρμών ωδών που ανήκουν σε κανόνες τυχαία επιλεγμένους από το σύνολο του εκκλησιαστικού έτους. Η έκδοση που χρησιμοποιήθηκε είναι αυτή των μηναίων Ρώμης (1888 - 1902). Στις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες στον επιλεγμένο κανόνα δεν χρησιμοποιούνταν ο ειρμός που μας ενδιέφερε, επιλέξαμε (μόνο για την συγκεκριμένη ωδή) έναν άλλο κανόνα και μάλιστα όπου ήταν δυνατόν του ίδιου ποιητή, με σκοπό τη διασφάλιση και τον εμπλουτισμό του δείγματος. Αποκλειστικά και μόνο για τον κανόνα του πρώτου ήχου «Αναστάσεως ημέρα» χρησιμοποιήθηκε, λόγω έλλειψης δείγματος, ο κανόνας του Πάσχα από το βιβλίο του Πεντηκοσταρίου και ο κανόνας της Γ΄ Κυριακής των νηστειών από το Τριώδιο. Στο μέρος λοιπόν αυτό αναλύονται ανά ειρμό και ανά στίχο (όπου χρειάστηκε άλλαξε μερικώς ή και πλήρως ο χωρισμός των στίχων του ειρμολογίου του Ευστρατιάδη ή και των μηναίων Ρώμης) και οι μετρικές μορφές καταγράφονται στο γ΄ μέρος, στο ειρμολόγιο. Εκεί αναγράφεται ο ειρμός ανά στίχο σύμφωνα με το χωρισμό που έγινε στο προηγούμενο μέρος με λόγια και μέτρο και καταγράφονται μετρικά οι διάφορες παραλλαγές στη μορφή που μπορεί να πάρει κάθε στίχος των ειρμών. Στη συνέχεια καταγράφονται τα μετρικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την έρευνα καθώς επίσης διορθώνονται κάποιοι ειρμοί από το ειρμολόγιο του Ευστρατιάδη με βάση ένα χειρόγραφο του 16ου αιώνα που περιέχει ειρμολόγιο και βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου της Βουλγαρίας ενώ ακολουθούν συνοπτικοί πίνακες παρατήρησης έξι μετρικών ανωμαλιών ανά ελεγχθέντα ειρμό και ποιητή καθώς επίσης και ευρετήριο των ειρμών με σελίδες που αντιστοιχούν η πρώτη στο δεύτερο μέρος της διατριβής, στο ερευνητικό, ενώ η δεύτερη, στο τρίτο μέρος της διατριβής, στο ειρμολόγιο.