Μουσική και μουσικοί στο Βυζάντιο: κοσμικοί μουσικοί κατά την περίοδο των Παλαιολόγων (1261-1453)

Abstract

Επίκεντρο της παρούσας μελέτης είναι οι "παιγνιῶται", παραστατικοί καλλιτέχνες που αναφέρονται σε πηγές κυρίως του 14ου αι., αλλά και του 10ου - 12ου και 16ου αι., και οι οποίοι εμφανίζονται πότε ως μουσικοί και πότε ως "σκηνικοί καὶ μῖμοι". Με αφετηρία τους παιγνιώτας και μέσα από μία διπλή μεθοδολογική προσέγγιση, της Ιστορίας και της Ανθρωπολογίας της Μουσικής, αποδυόμαστε στη μελέτη και ανασύσταση, στο μέτρο του δυνατού, της εικόνας της κοσμικής, μη λόγιας μουσικής και των μουσικών, αλλά και ευρύτερα των παραστατικων τεχνών και καλλιτεχνών στο ύστερο βυζάντιο, ένα πεδίο άγνωστο και εν πολλοίς μέχρι σήμερα ανεξερεύνητο. Σε πρώτη φάση, μελετάται η ορολογία γύρω από τις παραστατικές τέχνες και τους καλλιτέχνες στα κείμενα της υ.β. περιόδου. Όροι όπως σκηνή, θυμέλη, σκηνικοί, μῖμοι, θυμελικοί, παίγνια, παιγνική τέχνη, προέρχονται από την ύστερη αρχαιότητα και χρησιμοποιούνται μέχρι και την ύ.β. περίοδο, αλλά έχοντας αλλάξει περιεχόμενο. Ανάμεσα σε αυτούς, οι "θυμελικοί", επιτελεστές επίσης με ασταθή (στα κείμενα) καλλιτεχνική ταυτότητα, φαίνεται πως κατά τη μέση και ιδίως την υ.β. περίοδο πολύ πιθανόν να ήταν κυρίως μουσικοί.Αντίθετα με τους παραπάνω, ο όρος "παιγνιῶται" είναι μεταγενέστερος. Πρωτοεμφανίζεται στη γραπτή παραγωγή γύρω στο 10ο αι. και πιθανόν νωρίτερα στην ομιλούμενη γλώσσα. Τέχνη των παιγνιωτῶν, όπως το λέει το όνομά τους, είναι να παίζουν: να επιτελούν και να διασκεδάζουν, αποσκοπώντας στο γέλωτα, στην τέρψην. Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι του ευρωπαϊκού μεσαίωνα, οι παιγνιῶται είναι κατά βάσην πολυδέξιοι καλλιτέχνες, με μεικτό καλλιτεχνικό ιδίωμα. Η ταύτισή των παιγνιωτῶν με 'σκηνικούς καὶ μίμους' σε προγενέστερες περιόδους ερμηνεύεται (και) συμβολικά, όμως το 14ο αι. έχουν πλέον πρωτίστως μουσική ταυτότητα, ως οργανοπαίκτες, αοιδοί και στιχοπλόκοι, χωρίς να αποκλείονται εντελώς και άλλες επιτελεστικές ιδιότητες (π.χ. απαγγελία ή μίμησις). Οι παιγνιῶται, όπως όλοι οι επιτελεστικοί καλλιτέχνες στο Βυζάντιο, έχουν ιδιαίτερη νομική και κοινωνική υπόσταση που εκφράζεται συμβολικά με τις έννοιες της ἀτιμίας και της ἁμαρτίας. Η πρώτη συνεπάγεται μειωμένα νομικά δικαιώματα και περιθωριοποίηση από τη βυζαντινή πολιτεία, η δεύτερη συμβολίζει την ηθική απαξίωση και καταδίκη από χριστιανική εκκλησία. Ωστόσο, η περαιτέρω ανάλυση με τη βοήθεια της θεωρίας της επιτέλεσης και των μουσικών δικτύων, καταδεικνύει ότι δεν καταδικάζονται το ίδιο όλοι οι μουσικοί, αλλά μόνο όσοι δραστηριοποιούνται στο μουσικό δίκτυο της παράστασης (σκηνή, διασκέδαση) ενώ, γενικά, η μουσική ως τέχνη είναι πιο αποδεκτή από τις υπόλοιπες παραστατικές τέχνες. Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο σημειώνονται διακριτικές, αλλά σαφείς μετακινήσεις, σε σύγκριση με προηγούμενες περιόδους, και τόσο οι μουσικοί και γενικά οι διασκεδαστές της αυλής, όσο και οι λαϊκοί μουσικοί της κοινότητας απαλλάσσονται από την ἀτιμίαν, ενώ και η γενικότερη ηθικο-φιλοσοφική στάση απέναντι στην ψυχαγωγική επιτέλεση (μουσική ή άλλη) είναι σαφώς ευνοϊκότερη. Οι παιγνιῶται, ως μουσικοί πλέον, εμφανίζονται ενίοτε οργανωμένοι σε επαγγελματικές συντεχνίες, ενταγμένοι οικονομικά και κοινωνικά και γενικά αποδεκτοί.