Οι εκφάνσεις της μορφής σονάτας σε έργα Ελλήνων συνθετών στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα

Abstract

Traditional sonata form is a tonal formal model based mainly on harmonic functions. However, 20th-century composers have exploited various techniques in order to loosen or even demolish tonal functionality. Therefore, tonality was gradually abandoned, as well as tonal cadences and tertian harmony. Furthermore, new tonalities, modes, pitch collections and twelve-note series were introduced, and the harmonic background was primarily produced by simultaneities and pitch-class sets. Greek composers were influenced by these techniques mainly through their composition studies in Europe, but also through European professors who were brought to teach in Greek conservatoires. The present research examines the dialogue between Greek composers of the first half of the 20th century and the traditional sonata form, through the analysis of representative works. In order to isolate and investigate that dialogue’s elements, a new theoretical approach has been devised and applied as analytical tool to this material. This theoretical approach is essentially a systematic expansion/adaptation of existing sonata-form theories by Rosen, Webster, Caplin, Hepokoski and Darcy, through the modification of their principles and terminologies, so as to incorporate the concepts of modern musical idioms: chromatic harmony and expanded tonality, modality, neotonality, and dodecaphonism. This new theoretical approach could be considered as a theory of the deformation of sonata form, while it introduces new terminology, such as idiosyncratic compositional large-scale organization, significant structural pitch classes, referential chords or pitch-class sets and the concept of completion. The research results elucidate specific aspects of modern sonata forms, since each composer perceives sonata form idiosyncratically. The analyses of the works reveal a plethora of compositional choices, by which different processes are expressed. More specifically, the thematic material is essential for the organization of music phrases. Development is introduced in every unit of the form –a technique, which is met in Beethoven’s works and during the romanticism– and produces a continuous music flow. The completion of different phrases, sections and units is not achieved exclusively by cadences, but also by instantaneous emphasis on specific structural pitch classes or pitch-class sets, textural changes, and so on. Moreover, more than one significant structural pitch classes co-exist due to contrapuntal textures. The perfect fourth interval –and the quartal harmony– predominates in the harmonic background and the structural designation. The recapitulation includes further elaboration of thematic material and it does not always lead to the crystallization of an initial structural pitch class, which may be delayed until the end of the work (finale), enhancing cyclical characteristics. Finally, influences from the Greek music tradition (ancient Greece, byzantine music and folk song) are evident and interact with the western music tradition, which in the specific research is sonata form.

Η μορφή σονάτας έχει καθιερωθεί ως ένας τονικός μορφολογικός σχεδιασμός, ο οποίος βασίζεται κυρίως σε αρμονικά λειτουργικές διεργασίες. Ωστόσο, οι συνθέτες του εικοστού αιώνα χρησιμοποιούν ποικίλες τεχνικές με στόχο την απομάκρυνση έως και κατάργηση της αρμονικής λειτουργικότητας. Οι Έλληνες συνθέτες έχουν επηρεαστεί από όλες τις παραπάνω τεχνικές, καθώς ήρθαν σε επαφή με όλα τα ρεύματα του εικοστού αιώνα λόγω των σπουδών τους στην Ευρώπη, αλλά και εξαιτίας των ξένων δασκάλων, οι οποίοι μετατέθηκαν στα ελληνικά μουσικά ιδρύματα. Η παρούσα διδακτορική έρευνα εξετάζει τον διάλογο ανάμεσα στους Έλληνες συνθέτες του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα με την παραδοσιακή μορφή σονάτας, μέσω της ανάλυσης αντιπροσωπευτικών έργων. Έχοντας ως απώτερο στόχο την απομόνωση και διερεύνηση των εκφάνσεων, μέσω των οποίων εκφράζεται αυτός ο διάλογος, μία νέα θεωρητική προσέγγιση έχει σχεδιαστεί και εφαρμοστεί ως αναλυτικό εργαλείο του ερευνητικού υλικού. Η θεωρητική αυτή προσέγγιση είναι μία προέκταση των ήδη υπαρχουσών θεωριών των Rosen, Webster, Caplin, Hepokoski και Darcy, καθώς οι αρχές των θεωριών αυτών αλλά και η ορολογία, έχουν αναθεωρηθεί και μεταμορφωθεί με στόχο να συμπεριλάβουν όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των μουσικών ιδιωμάτων του εικοστού αιώνα: χρωματική αρμονία και προεκτεινόμενη τονικότητα, τροπικότητα, νεοτονικότητα, ατονικότητα και δωδεκαφθογγισμός. Η θεωρητική προσέγγιση είναι ουσιαστικά μία θεωρία των παραμορφώσεων της μορφής σονάτας και εισάγει όρους, όπως ο συνθετικός μακροδομικός σχεδιασμός, οι δομικοί φθόγγοι, οι αναφορικές βαθμίδες, και η έννοια της ολοκλήρωσης. Τα συμπεράσματα της έρευνας αναδεικνύουν τον τρόπο με τον οποίο οι συνθέτες εκφράζουν στο μουσικό κείμενο διαφορετικές εκφάνσεις της μορφής σονάτας, καθώς κάθε συνθέτης αντιλαμβάνεται τη μορφή σονάτας ιδιοσυγκρασιακά. Οι αναλύσεις των έργων αποκαλύπτουν μία πληθώρα συνθετικών επιλογών για τις διαφορετικές διεργασίες, οι οποίες συντελούνται μέσα στα πλαίσια της μορφής σονάτας. Πιο συγκεκριμένα, το θεματικό υλικό κατέχει πρωτεύοντα ρόλο κατά την οργάνωση φράσεων. Η ανάπτυξη εισάγεται σε κάθε ενότητα της μορφής –τεχνική, η οποία συναντάται ήδη από τα έργα του Beethoven και τον ρομαντισμό– με αποτέλεσμα να δημιουργείται μία ενιαία μουσική ροή. Οι ολοκληρώσεις των φράσεων, των τμημάτων και των ενοτήτων πραγματοποιείται με διαφορετικές τεχνικές, όπως πτώσεις, έμφαση σε σημαντικούς φθόγγους ή σε αναφορικά φθογγικά σύνολα, υφολογική αλλαγή, κοκ. Επίσης, κυριαρχεί η αντιστικτική γραφή, η οποία δημιουργεί συνύπαρξη διαφορετικών δομικών φθόγγων, τρόπων ή φθογγικών συλλογών. Το διάστημα της καθαρής τέταρτης –αλλά και η τετράδμητη αρμονία– κατέχει ιδιαίτερη θέση στην αρμονία, αλλά και τη δομική οργάνωση. Η επανέκθεση οδηγεί σε επιμέρους ανασύνθεση του θεματικού υλικού και όχι πάντα σε επαναφορά ενός αρχικού δομικού φθόγγου, ο οποίος υπάρχει περίπτωση να καθυστερείται έως το τέλος του έργου (φινάλε) και να ενισχύει κυκλικά χαρακτηριστικά. Τέλος, είναι ενδιαφέρων ο τρόπος με τον οποίο εντάσσονται επιρροές από την ελληνική μουσική παράδοση (αρχαία Ελλάδα, βυζαντινή μουσική και δημοτικό τραγούδι) μέσα σε ένα μορφολογικό πλαίσιο της δυτικής μουσικής παράδοσης, όπως η μορφή σονάτας.