Διασκευές ελληνικών λαϊκών παραμυθιών για παιδιά: μελέτη περιπτώσεων

Abstract

This doctoral thesis examines textual and illustrative adaptations of Greek folktales for children from the mid-20th century until their current forms. The folktales are not examined as variations −including what’s entailed in their philological/folkloric aspect− but as adaptations ("literary fairy tales") within the framework of basic principles −explicit and implied− applicable to the writing of books for children. The issues discussed in this paper are summarized as follows: Α) The literary transformation of Greek folktales to children's readings. Β) Extraction of ideas and notions entailed in adaptations and their peritextual elements, as well as the correlation of adapters’ subjectivity with ideological issues. C) The mode of managing and depicting elements from Greek traditional culture in adaptations. The research material includes representative cases of adapted Greek folktales and their study focuses not only on the literal discourse and illustration, but also on the exegetic and pedagogical discourse of the adapters of each version. The methodology of this dissertation is based on the text comparison method (Comparative Literature- Comparative Children's Literature) and is supported by the Content Analysis method and the theoretical principles of New Criticism; elements from the theory of Intertextuality in its intratextual aspect were also used. In particular, the methodological approach focused on the comparative study between the initial literary works (pretexts) and their adaptations, examining factors related to the narrative components, the linguistic and stylistic elements, illustration, the peritextual elements of each version, and finally, the ideological shades of literary interventions. The methodological approach plan was based on the double reading of the adaptations: 1) the first level involves the syntagmatic reading of the narrative structures and codes, using methodological tools from structural narratοlogy and 2) the second level involves paradigmatic reading, applying the metanarratives theory. Regarding the illustration approach of the case-study adaptations, the possibilities of interaction between text and pictures according to the taxonomy schema of Nikolajeva & Scott, as well as the rhythms of narrative are examined. After the theoretical framing and analysis of research material, a third part follows concerning the educational use of a Greek folktale applying the methods of Creative Writing and giving emphasis on writing exercises involving adaptation techniques.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζει κειμενικές και εικονογραφικές διασκευές νεοελληνικών λαϊκών παραμυθιών για παιδιά από τα μέσα του 20ού αιώνα έως τις σημερινές μορφές τους. Τα παραμύθια δεν εξετάζονται ως παραλλαγές −με ό,τι αυτές συνεπάγονται στη φιλολογική/λαογραφική τους διάσταση−, αλλά ως διασκευές («λογοτεχνικά παραμύθια») στο πλαίσιο των βασικών −ρητών και υπόρρητων− αρχών που διέπουν τη συγγραφή βιβλίων για παιδιά. Τα ζητήματα που μελετώνται στο εν λόγω πόνημα συνοψίζονται στα εξής: Α) H λογοτεχνική μετουσίωση έργων από το ελληνικό λαϊκό παραμυθολόγιο σε ακραιφνώς παιδικά αναγνώσματα. Β) H ανάδυση των ιδεών και των αντιλήψεων που διηθούνται στα παραμύθια και στα περικειμενικά στοιχεία τους, καθώς και η συσχέτιση της υποκειμενικότητας των συντελεστών κάθε έκδοσης με κραταιά ιδεολογήματα. Γ) O τρόπος διαχείρισης και απεικόνισης στοιχείων από τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό στα παραμύθια. Το ερευνητικό υλικό περιλαμβάνει αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις διασκευασμένων ελληνικών λαϊκών παραμυθιών και η εξέτασή τους εστιάζει αφενός στον λογοτεχνικό λόγο και την εικονογράφηση τους, αφετέρου στον παιδαγωγικό και εξηγητικό λόγο των συντελεστών κάθε έκδοσης. Η μεθοδολογία της εν λόγω διατριβής βασίζεται στη μέθοδο της σύγκρισης κειμένων (Συγκριτική Γραμματολογία- Συγκριτική Παιδική Λογοτεχνία) και συνεπικουρείται από τη μέθοδο Ανάλυσης Περιεχομένου και από τις θεωρητικές αρχές της Νέας Κριτικής∙ επίσης αξιοποιήθηκαν στοιχεία από τη θεωρία της Διακειμενικότητας στην ενδοκειμενική της εκδοχή. Ειδικότερα, η μεθοδολογική προσέγγιση επικεντρώθηκε στη συγκριτική μελέτη ανάμεσα στα αρχικά λογοτεχνικά έργα (προκείμενα) και τις μετέπειτα διασκευές τους, εξετάζοντας παράγοντες που αφορούν τις αφηγηματικές συνιστώσες, τα γλωσσικά και υφολογικά στοιχεία, την εικονογράφηση, τα περικειμενικά στοιχεία κάθε έκδοσης, και τέλος, τις ιδεολογικές αποχρώσεις των λογοτεχνικών παρεμβάσεων. Το μεθοδολογικό σχέδιο προσέγγισης στηρίχθηκε στη διπλή ανάγνωση των παραμυθιών: 1) σε πρώτο επίπεδο πραγματοποιείται η συνταγματική ανάγνωση για την ανάδειξη των αφηγηματικών δομών και κωδίκων, αξιοποιώντας μεθοδολογικά εργαλεία της δομικής αφηγηματολογίας και 2) ακολουθεί σε δεύτερο επίπεδο η παραδειγματική ανάγνωση, εφαρμόζοντας τη θεωρία των μεταδιηγητικών σχημάτων (metanarratives). Σε ό,τι αφορά τον τρόπο προσέγγισης της εικονογράφησης των υπό μελέτη παραμυθιών, διερευνώνται οι δυνατότητες αλληλεπίδρασης μεταξύ κειμένου και εικόνων σύμφωνα με το ταξινομικό σχήμα των Nikolajeva & Scott, όπως επίσης και ο ρυθμός ανάγνωσης των εικονογραφημένων βιβλίων. Έπειτα από τη θεωρητική πλαισίωση και την ανάλυση του ερευνητικού υλικού ακολουθεί ένα τρίτο μέρος που αφορά τη δυνατότητα διδακτικής αξιοποίησης ενός ελληνικού λαϊκού παραμυθιού με τη συνδρομή των μεθόδων της Δημιουργικής Γραφής και με έμφαση σε συγγραφικές ασκήσεις που εμπλέκουν διασκευαστικές τεχνικές.