Σύστημα διοίκησης και οικονομικής διαχείρισης των μονών των Ιωαννίνων κατά το β’ μισό του 19ου αιώνα

Abstract

On the pages of the dissertation a typology emerges through the compilation,grouping and comparison of 57 Orthodox Monasteries located in the region of Ioanninaduring the second half of the 19th century. The sources include thousands ofunpublished Greek and Ottoman manuscripts, which now lie in the Historical Archiveof the Diocese of Ioannina.The study is divided into two main parts. The first focuses on how landownership was established and differentiated for Monasteries, especially after the issue of the Ottoman Land Code/Law in 1858. The legal anomaly, according to which landacquisition from a Monastery itself was not acceptable to the Ottomans (due to the factthat the Islamic theory did not recognize legal entities), led to the existence and spreadof “anteggrafa”, “false” ottoman tapu and mulk titles that were in the hands of the nonclerical.Furthermore, the ecclesiastical as well as the fragmentary ottoman cadastre forthe majority of the Monasteries in the region of Ioannina are systematically approached.Prior to this analysis, there is an important explanatory chapter which includes a briefoverlook to the complex Ottoman Land system preceding and following the Tanzimatreforms.In the second part, a detailed presentation and explication of monasticadministration is provided. From the Orthodox Patriarch of Constantinople to theArchbishop of Ioannina and from there to the abbots and the remarkably few monks ofthe Monasteries, ecclesiastical administration is analyzed in terms of preservation,continuation and malfunctioning. In addition, as far as monastic stability is concerned,the absolutely crucial role and drastic intervention of the lay assembly and of thoseprovinces which surrounded the monasteries is highlighted. Moreover, the study ofmonastic economy entails land tenancy and cultivation, rent seeking, expenses andrevenues, cash flow, taxation, debt cycles etc., all of which are mentioned in order forthe economic decline of the Monasteries during the second half of the 19th century tobecome obvious and justified. Τhe final chapter of the dissertation is focalized on bothsocial and educational monastic activities as well as on the impact of charity on the localcommunities.

Στις σελίδες αυτού του πονήματος επιχειρείται ηανάδειξη μίας τυπολογίας μέσω της συγκέντρωσης, της ομαδοποίησης, τηςσύγκρισης και της αξιοποίησης των αρχειακών δεδομένων 57 Μονών, οι οποίεςβρίσκονταν εντός των ορίων δικαιοδοσίας της Ιεράς Μητροπόλεως Ιωαννίνων. Γιατην πολύπλευρη και ολοκληρωμένη διερεύνηση του ζητήματος, μελετήθηκανενδελεχώς και εντέλει μεταγράφηκαν και αξιοποιήθηκαν χιλιάδες σελίδεςανέκδοτου αρχειακού υλικού, οι οποίες προήλθαν κατά κύριο λόγο από το ιστορικόαρχείο της Μητροπόλεως Ιωαννίνων.Η διδακτορική διατριβή διαιρείται σε δύο κύριες ενότητες-άξονες. Η πρώτηαφορά στο ιδιοκτησιακό καθεστώς και το πώς αυτό διαμορφώθηκε για τις Μονέςτων Ιωαννίνων μετά το κομβικό σημείο της έκδοσης του Οθωμανικού νόμου περίΓαιών. Προτάσσεται μία υποενότητα στην οποία παρουσιάζεται συνοπτικά τοιδιαίτερα περίπλοκο οθωμανικό γαιοκτητικό σύστημα για την πληρέστερηκατανόηση των όσων έπονται. Εδώ, παρέχονται σαφείς απαντήσεις σε ερωτήματαπερί της δυνατότητας των Μονών να αποκτήσουν ακίνητη περιουσία μετά το έτος1858 αλλά και περί του τρόπου νομής όλων των ειδών των αποκτημάτων (mulk-miri). Επιπροσθέτως, η μελέτη εστιάζει στις οθωμανικές κτηματολογικέςκαταγραφές και στη χρήση αντεγγράφων από τις υπό εξέταση Μονές, εικονικώνδηλαδή τίτλων ιδιοκτησίας απαραίτητων την εν λόγω περίοδο, εξαιτίας της μηαναγνώρισης νομικών προσώπων από το Ισλαμικό Δίκαιο. Επιπλέον,περιλαμβάνεται πλήρης απεικόνιση της μοναστηριακής έγγειας ιδιοκτησίας κατάτα έτη 1865-1866, βάσει των κωδίκων-κτηματολογίων της Μητροπόλεως, τα οποίαχρησιμοποιήθηκαν για τη σύνταξη των αντιστοίχων οθωμανικών κτηματολογίων.Η δεύτερη ενότητα περιγράφει εκτενώς τις αλληλεπιδράσεις όλων τωνοργάνων διοικήσεως και εποπτείας των Μοναστηριών, ήτοι Ηγουμένων,τοποτηρητών, λαϊκών επιτροπών, Δημογεροντιών, Κεντρικής ΜοναστηριακήςΕπιτροπής, Μητροπολιτών και Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως. Περιγράφονταιαναλυτικά και ερμηνεύονται οι διαδικασίες διορισμού και παύσεως Ηγουμένων καιΤοποτηρητών υπό το πρίσμα της λειψανδρίας που χαρακτήριζε τις Μονές τωνΙωαννίνων κατά την υπό εξέταση περίοδο. Θίγονται ζητήματα εκκλησιαστικήςδιοίκησης, καθώς υπερθεματίζεται η ιδιαιτερότητα των μοναστικών καθιδρυμάτωντων Ιωαννίνων στον εν λόγω τομέα, η οποία προκύπτει από τον εσωτερικό διχασμόπου χαρακτηρίζει το κατεξοχήν όργανο της εποπτείας των Μονών, τηΔημογεροντία. Ιδιαίτερη έμφαση προσδίδεται στο ρόλο που διαδραματίζουν οιλαϊκοί των όμορων των Μονών κοινοτήτων και στο πως οι ποικίλες και συνεχείςπαρεμβάσεις τους επηρεάζουν την ευστάθεια των χριστιανικών καθιδρυμάτων.Εν συνεχεία, σκιαγραφείται η αξιοποίηση της μοναστηριακής περιουσίας καιη διάθεση των προσόδων των Μονών, ενώ παράλληλα επιχειρείται ερμηνεία τηςκαθοδικής πορείας της οικονομίας των τελευταίων από τις αρχές τις δεκαετίας του1860 έως και το τέλος του 19ου αιώνα, μέσα από πολυάριθμα παραδείγματαδανείων, φόρων, εκποιήσεων κτλ. Καθίσταται εμφανές ότι πρόκειται για μιαπερίοδο παρακμής του Μοναστηριακού θεσμού στα Ιωάννινα. Το τελευταίο υποκεφάλαιο εστιάζει στο φιλανθρωπικό και εκπαιδευτικό έργο των Μονών τωνΙωαννίνων (προικοδοσίες, πληρωμή διδασκάλων-συντήρηση σχολείων, χορήγησηυποτροφιών, κάλυψη υγειονομικών δαπανών κ.α.) σε συνδυασμό με τον αντίκτυποπου αυτό είχε στο εσωτερικό του Rum millet της πόλεως και των περιχώρων.