Συμβολή στη μελέτη της κλινικής του εφήμερου: όψεις του ψυχικού τραύματος και της διαδικασίας ανάκαμψης

Abstract

This work throws light upon some basic psychological dimensions of the experience of precariousness and social marginalization through a qualitative perspective. Based on the interpretative phenomenological and psychodynamic analyses of narratives of subjects experiencing homelessness -one of the most extreme forms of precariousness and social exclusion- within the framework of a field research that took place in the city of Athens, it examines the complex role of the traumatic dimension in the field of precariousness as well as the particular significance of the traumatic factor regarding the recovery process of individuals facing radical social exclusion. Homelessness, as described in the narratives of the excluded individuals that took part in this study, corresponds to a constant traumatic situation that, when prolonged, creates feelings of hopelessness, anger, abandonment and helplessness. Social marginalization appears to constitute a major narcissistic injury, causing strong affects of shame and degradation. Psychic retreat from subjective experience emerges as a main means of breaking contact with this lived traumatic situation. The narratives of the majority of participants reveals a plurality of traumatic events preceding the beginning of life without hearth and include an important number of infantile traumatic experiences. Despite a diversity of representations concerning recovery from homelessness, the subjects' discourse focused on the centrality of work, the role of psychic factors and the function of peer support among homeless individuals. Finally, the re-appropriation and signification of the personal traumatic experience of precariousness appeared as a crucial component of clinical and psychotherapeutic work with individuals facing extreme social exclusion.

Η παρούσα εργασία μελετά βασικές ψυχολογικές διαστάσεις της εμπειρίας του εφήμερου και των καταστάσεων μείζονος κοινωνικής περιθωριοποίησης μέσα από μια ποιοτική προσέγγιση. Στηριζόμενη στην ερμηνευτική φαινομενολογική και ψυχοδυναμική ανάλυση αφηγήσεων υποκειμένων που βιώνουν καταστάσεις έλλειψης στέγης -μια από τις περισσότερο ακραίες μορφές επισφάλειας και αποκλεισμού- στο πλαίσιο μιας έρευνας πεδίου που πραγματοποιήθηκε στην πόλη της Αθήνας, εξετάζει τον σύνθετο ρόλο της τραυματικής διάστασης στο πεδίο του εφήμερου καθώς και την ιδιαίτερη σημασία του τραυματικού παράγοντα ως προς την διαδικασία ψυχικής και κοινωνικής ανάκαμψης ατόμων που αντιμετωπίζουν καταστάσεις ριζικού κοινωνικού αποκλεισμού. Όπως σκιαγραφείται συνολικά στις αφηγήσεις των αποκλεισμένων ατόμων που έλαβαν μέρος στην παρούσα μελέτη, η έλλειψη στέγης αντιστοιχεί σε μια διαρκή τραυματική κατάσταση, η οποία, παρατεινόμενη στον χρόνο, γεννά αισθήματα απελπισίας, θυμού, εγκατάλειψης και ανημπόριας. Η κοινωνική περιθωριοποίηση φαίνεται να συνιστά ένα σφοδρό ναρκισσιστικό πλήγμα εγείροντας έντονα συναισθήματα ντροπής και υποβιβασμού. Η ψυχική απόσυρση από την υποκειμενική εμπειρία εμφανίζεται σαν ένα κυρίαρχο μέσο ρήξης της επαφής με αυτό το τραυματικό βίωμα. Οι αφηγήσεις της πλειοψηφίας των συμμετεχόντων μαρτυρούν την ύπαρξη μιας πολλαπλότητας τραυματικών γεγονότων που προηγούνται της έναρξης της διαβίωσης χωρίς εστία και χαρακτηρίζονται από πολυάριθμες παιδικές τραυματικές εμπειρίες. Παρά την ποικιλότητα αναπαραστάσεων γύρω από την διαδικασία ανάκαμψης από την έλλειψη στέγης, ο λόγος των υποκειμένων επικεντρώθηκε στην σημασία της εργασίας, στον ρόλο του ψυχικού παράγοντα καθώς και στην λειτουργία της αλληλοϋποστήριξης μεταξύ άστεγων ατόμων. Τέλος, η επανιδιοποίηση και η νοηματοδότηση του προσωπικού τραυματικού βιώματος της εφήμερης κατάστασης αναδύθηκε ως κομβική συνιστώσα της κλινικής και ψυχοθεραπευτικής εργασίας με άτομα που αντιμετωπίζουν συνθήκες ακραίου κοινωνικού αποκλεισμού