Ορυκτές ουσίες σε φαρμακευτική χρήση στο Βυζάντιο (4ος - 7ος αι μ.Χ.): συμβολή στη μελέτη της ιστορίας της φαρμακευτικής επιστήμης

Abstract

The subject of the dissertation is the study of the mineral substances that were used as ingredients of pharmaceutical preparations by the doctors-pharmacists of the early byzantine period (4th - 7th c.). The scientific work so far has focused more on the use of plant and animal substances in the manufacture of pharmaceutical preparations in Byzantium, while research on mineral substances has not taken on the same extent. This is why the present work deals with the therapeutic use of the latter in the early byzantine period, aiming at enhancing the limited research interest.The study of the byzantine pharmaceutical tradition brings the modern researcher facing several problems. At first sight it appears that the most important physicians of the period reproduced simply the information found in the works of Dioscorides and Galenos, as well as in earlier Greek and Roman treatises including plant, animal and mineral substances used in the manufacture of pharmaceutical preparations. However, with a closer look, it is understandable that despite the cooperative character of the work of the top representatives of the period under review, the latter were not limited to copying past information. This position is substantiated by both the significant change in the drug-action theory and the increase in the number and types of drugs in the early-byzantine pharmacological studies.These therapists, most of them in the circle of the Alexandrian School, dealt with the diagnosis and treatment of many diseases and dysfunctions of the human body, with methods and accuracy that still impress modern scholars. The medical and pharmaceutical manuals of Oribasius, Aetius of Amida, Alexander of Tralles and Paul of Aegina present a variety of aspects of human pathology, mainly following the shape of a capite ad calcem. They begin namely with dysfunctions and diseases of the head and nervous system and end up with the diseases of the lower limbs. These dysfunctions and diseases are grouped in this study in the following nine sections: 1) Central nervous system dysfunctions and diseases (Headache and migraine), 2) Dysfunctions and diseases of eyes, ears and mouth cavity, 3) Dysfunctions and diseases of the respiratory system, 4) Heart diseases, 5) Dysfunctions and diseases of the digestive system and organs of the abdomen, 6) Dysfunctions and diseases of the urinary system, 7) Gynecological diseases, 8) Skin diseases and 9) Rheumatic diseases.To deal with them, early byzantine therapists propose pharmaceutical preparations with a variety of formulations, many of which survive in modern medicine, such as poultices, plasters, clysters and eye drops, while the use of amulets reveal the intrusion of magic elements into the byzantine medicine. The proposed pharmaceutical formulations contain a wide variety of minerals, such as salt, sulfur, lead and copper, which in many cases are combined with ingredients of plant and animal origin such as honey, wine and animal fat.

Αντικείμενο της διατριβής είναι η μελέτη των ορυκτών ουσιών που χρησιμοποιήθηκαν ως συστατικά φαρμακευτικών σκευασμάτων από τους ιατρούς-φαρμακοποιούς της πρωτοβυζαντινής περιόδου (4ος - 7ος αι.). Οι έως τώρα επιστημονικές εργασίες στο σύνολο τους εστίασαν περισσότερο στη χρήση φυτικών και ζωικών ουσιών στην παρασκευή φαρμακευτικών σκευασμάτων στο Βυζάντιο, ενώ η έρευνα για τις ορυκτές ουσίες δεν έλαβε την ίδια έκταση. Αυτός είναι και ο λόγος που η παρούσα εργασία ασχολείται με τη θεραπευτική χρήση των τελευταίων στη πρωτοβυζαντινή περίοδο, με στόχο την ενίσχυση του περιορισμένου ερευνητικού ενδιαφέροντος. Η μελέτη της βυζαντινής φαρμακευτικής παράδοσης φέρνει τον σύγχρονο ερευνητή αντιμέτωπο με αρκετά προβλήματα. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται πως οι σημαντικότεροι φαρμακοποιοί – ιατροί της περιόδου αναπαρήγαγαν απλά τις πληροφορίες που εντοπίζονται στα έργα των Διοσκουρίδη και Γαληνού, καθώς και σε πρωιμότερες πραγματείες Ελλήνων και Ρωμαίων που περιλαμβάνουν φυτικές, ζωικές και ορυκτές ουσίες που χρησιμοποιούνταν για την παρασκευή φαρμακευτικών σκευασμάτων. Ωστόσο, με μια προσεκτικότερη ματιά γίνεται κατανοητό ότι παρά τον συμπιληματικό χαρακτήρα του έργου των κορυφαίων εκπροσώπων της υπό εξέταση περιόδου, οι τελευταίοι δεν περιορίστηκαν απλά και μόνο στην αντιγραφή παλαιότερων πληροφοριών. Τη θέση αυτή τεκμηριώνουν άλλωστε τόσο η σημαντική αλλαγή της θεωρίας φαρμάκου-δράσης όσο και η αύξηση του αριθμού και των ειδών των φαρμακευτικών ουσιών στα πρωτοβυζαντινά φαρμακολογικά πονήματα.Οι θεραπευτές αυτοί, ανήκοντας, στην πλειονότητα τους, στον κύκλο της αλεξανδρινής σχολής ασχολήθηκαν με τη διάγνωση και τη θεραπεία πλήθους νοσημάτων και δυσλειτουργιών του ανθρώπινου σώματος, με μεθόδους και ακρίβεια που εντυπωσιάζουν ακόμη τους σύγχρονους μελετητές. Τα ιατρικά και φαρμακευτικά εγχειρίδια των Ορειβασίου, Αετίου Αμιδηνού, Αλεξάνδρου Τραλλιανού και Παύλου Αιγινήτου παρουσιάζουν ποικίλες πλευρές της παθολογίας του ανθρώπου, ακολουθώντας κυρίως το σχήμα a capite ad calcem. Εκκινούν, δηλαδή, από τις δυσλειτουργίες και ασθένειες της κεφαλής και του νευρικού συστήματος και καταλήγουν στις ασθένειες των κάτω άκρων. Αυτές οι δυσλειτουργίες και ασθένειες ομαδοποιούνται στην παρούσα μελέτη στις εξής εννιά ενότητες: 1) Δυσλειτουργίες και παθήσεις του κεντρικού νευρικού συστήματος (κεφαλαλγία και ημικρανία), 2) Δυσλειτουργίες και παθήσεις οφθαλμών, ώτων και στοματικής κοιλότητας, 3) Δυσλειτουργίες και παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος, 4) Καρδιακές παθήσεις, 5) Δυσλειτουργίες και παθήσεις του πεπτικού συστήματος και οργάνων της κοιλιακής χώρας, 6) Δυσλειτουργίες και παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος, 7) Γυναικολογικές παθήσεις, 8) Δερματικές παθήσεις και 9) Ρευματικές παθήσεις.Για την αντιμετώπισή τους οι πρωτοβυζαντινοί θεραπευτές προτείνουν σκευάσματα με πλήθος φαρμακοτεχνικών μορφών, πολλές από τις οποίες επιβιώνουν και στη σύγχρονη φαρμακευτική, όπως καταπλάσματα, έμπλαστρα, κλύσματα και κολλύρια, ενώ εντυπωσιάζει και η χρήση φυλακτών (περιάπτων) που φανερώνει την παρείσφρηση μαγικών στοιχείων στη βυζαντινή ιατρική. Τα προτεινόμενα φαρμακευτικά σκευάσματα περιέχουν μεγάλη ποικιλία ορυκτών ουσιών, όπως αλάτι, θειάφι, μόλυβδο και χαλκό, οι οποίες σε αρκετές περιπτώσεις συνδυάζονται με συστατικά φυτικής και ζωικής προέλευσης, όπως μέλι, κρασί και ζωικό λίπος.