Ο λόγος της εξορίας: η μεταποιητική και η ειδολογική διάσταση των Tristia και των Epistulae ex Ponto του Οβίδιου

Abstract

Tristia and Epistulae ex Ponto describe the life on the margins of the Roman Empire through the subjective filter of an unjustly banished elegiac poet. Enclosed in a frozen and barren wasteland and surrounded by warlike and uncivilized people, the Ovidian speaker sends ele-giac epistles back to Rome in which he bewails his predicament, apologizes for his previous erotic poetry, and makes constant appeals to his addressees, according to the protocols of amicitia, for his return to the capital or at least for a milder place of exile. Furthermore, as a self-conscious poet, he admits that his verses are unpolished, hyperbolic, and monotonous. The encoded inscription of those messages in Ovid’s exile poetry is the subject of the thesis. Through a close reading of the programmatic and the poetological passages, the study follows the construction of the discourse of exile, refers to its signs and motifs, and underlines its metapoetic and metageneric connotations. The self-referential comments on the poetic decline, especially, are considered major metaliterary signals, since they mark the danger of losing the neoteric credentials amid the ‘anti-neoteric’ place of Tomi and the difficulty of upholding the Callimachean aesthetic principles. Another key feature is the implementation of the programmatic statements regarding the explicit differentiation of Ovid’s exile poetry from his erotic literary past on the level of vocabulary, themes, and ideology. The departure of Tristia and Epistulae ex Ponto from the traditions of the Latin love elegy is not confined to the thematization of the sorrowful exile, but extends also on the choice of main thematic features, such as the assignment of a substantial role to the respectable wife of the relegated poet instead of the familiar elegiac puella and the poetic representation of public and social occasions that confers a celebratory, an official, and an orthodox component to the discourse of exile. In this way, Ovid once more and for the last time during his versatile poetic career expands the range of this poetic genre and establishes a rather conventional elegiac sub-genre. That does not mean that Ovid became finally an unconditional eulogist: subversive and ironic nuances are discernible even to those conformist passages· it means, however, that elegiac genre once again turned out to be the perfect medium for the portrayal of a repentant Roman citizen, such as Ovid’s exilic persona longs to be.

Εξορισμένος από τον αυτοκράτορα Αύγουστο στους Τόμους της Μαύρης Θάλασσας, ο Οβίδιος αποφασίζει να συγγράψει τα Tristia και τις Epistulae ex Ponto. Τα κείμενα αυτά παρουσιάζουν τη ζωή στα έσχατα όρια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μέσα από την οπτική γωνία ενός άδικα εκτοπισμένου ελεγειακού ποιητή. Εγκλωβισμένος σε ένα αφιλόξενο και χειμαζόμενο περιβάλλον και περιστοιχισμένος από πολεμοχαρείς και βάρβαρους κατοίκους, ο απεγνωσμένος ποιητής αποστέλλει πίσω στη Ρώμη ελεγειακές επιστολές, μέσω των οποίων περιγράφει με δραματικούς όρους την κατάστασή του, απολογείται για το παρελθόν του και ζητεί από τους παραλήπτες τους να μεριμνήσουν για την επιστροφή του, επικαλούμενος τον ηθικό κώδικα της amicitia. Παρόλο που, ως αυτοσυνείδητος ποιητής, αναγνωρίζει παραλήψεις, υπερβολές και επαναλήψεις στις περιγραφές του, αδιαφορεί να τις διορθώσει, δεδομένων των ακραίων συνθηκών που έχει να αντιμετωπίσει. Η κωδικοποιημένη εγγραφή αυτών των μηνυμάτων στον ποιητικό λόγο της εξορίας αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας εργασίας. Με μια εκ του σύνεγγυς ανάγνωση των προγραμματικών και ποιητολογικών χωρίων της οβιδιακής ποίησης της εξορίας η μελέτη παρακολουθεί τη σταδιακή διαμόρφωση και κατασκευή της ρητορικής της εξορίας, επισημαίνει τα σήματα και τους τόπους της και αναδεικνύει τη μεταποιητική και την ειδολογική της διάσταση. Ως βασικός μεταλογοτεχνικός δείκτης της ποίησης της εξορίας εκλαμβάνεται ο αυτοαναφορικός σχολιασμός της παρακμής του εκφερόμενου ποιητικού λόγου που σχετίζεται άμεσα με τον κίνδυνο απώλειας της νεωτερικότητας και τη δυσκολία ανταπόκρισης στα υψηλά καλλιμαχικά αισθητικά πρότυπα. Ερ-μηνευτικό ζητούμενο αποτελεί, επίσης, ο έλεγχος των προγραμματικών δηλώσεων του ποιητή για άμεση αποκοπή από το ερωτογραφικό του παρελθόν σε λεκτικό, θεματολογικό και ιδεολογικό επίπεδο. Αυτή η αποστασιοποίηση της οβιδιακής ποίησης της εξορίας από την παράδοση της λατινικής ερωτικής ελεγείας δεν περιορίζεται απλώς στη θεματοποίηση της οδυνηρής εμπειρίας της εξορίας, αλλά αποτυπώνεται και σε καίριες θεματικές επιλογές της οβιδιακής ποίησης της εξορίας, όπως στην ανάθεση πρωταγωνιστικού ρόλου στην αξιοσέβαστη σύζυγο του εξόριστου ποιητή ή την αναπαράσταση δημόσιων πανηγυρικών εκδηλώσεων του ρωμαϊκού imperium, μέσω των οποίων ο ποιητικός λόγος της εξορίας προσλαμβάνει έναν επίσημο, συμβατικό και κομφορμιστικό χαρακτήρα. Με τον τρόπο αυτό ο Οβίδιος παρουσιάζει ένα ‘ορθόδοξο’ ελεγειακό υποείδος που αξιοποιεί, αναδεικνύει και κανονικοποιεί υφιστάμενες συμβατικές τάσεις του οικείου είδους. Για μια ακόμη φορά, επομένως, ο Οβίδιος εκμεταλλεύεται το θεματικό εύρος του ελεγειακού είδους και το προσαρμόζει στις ανάγκες και τις απαιτήσεις ενός άδικα εκτοπισμένου ποιητή που ποθεί την επιστροφή του στη Ρώμη.