Παλαιοπαθολογική μελέτη του μεσαιωνικού πληθυσμού της πόλης της Ρόδου

Abstract

Abstract Introduction Paleopathology constitutes an interdisciplinary field of research which focuses on the pathological evidence demonstrated by human skeletal remains originating in pre-history and in the historical past and investigates the natural history, as well as the evolutionary and historical aspects of human disease. Material and methods Systematic research conducted by the 4th Ephorate of Byzantine Antiquities during 1980-1996 revealed numerous Byzantine monuments of great significance in the Medieval Town of Rhodes. The Anthropology Museum of the Medical School of the National and Kapodistrian University of Athens participated in the processes of excavation, collection and classification of the rich anthropological material revealed inside Byzantine churches. Two skeletal populations with origins in the Byzantine church of Agios Spyridon (13th-16th century) and the family chapel on Agesandrou street (12th-14th century) were studied. Demographic parameters were determined according to standard anthropological methods. Investigation of the osseous pathological manifestions included macroscopic and stereoscopic examination and imaging analysis using X-ray and Computed Tomography. Results The two skeletal populations in the Byzantine church of Agios Spyridon and the Agesandrou street cemetery revealed minimum number of individuals 157 and 114 and ratios of adult to non-adult individuals 92/65 and 54/60, respectively. The present study revealed differences between the two skeletal populations of Rhodes with regard to their demographic characteristics as well as to osseous lesions and skeletal markers related to a wide pathological range. The two populations differed significantly by age. Specifically, young adult individuals (aged <25 years) in the cemetery of Agesandrou street were found to be three times more frequent, compared with the cemetery of Agios Spyridon (61.7% vs 20%, respectively, p<0.001). The wide and complex range of skeletal pathology exhibited by an extended part of osseous finds associated with the greater number of graves in Agesandrou street infers the acute manifestations and chronic complications of sickle-cell disease. Skeletal abnormalities compatible with chronic severe anemia regarding bone outline and bone internal architecture constitute a generalized feature in the Agesandrou street population, observed macroscopically and verified through X-ray imaging analysis of the respective cranial and post-cranial finds.12 skeletons (22.2%) from Agesandrou street demonstrate long bone discrepancy as opposed to one from Agios Spyridon (1.1%). The morphological find of porotic hyperostosis (cribra orbitalia) was found in 11 out of 29 (37.9%) cranial find in Agesandrou street cemetery and in 3 out of 15 (20%) cranial finds in Agios Spyridon cemetery. In Agesandrou street the X-ray pattern of the lamellated diploe was determined in the complete set of finds in which more than 50% of the cranial surface area is represented and ranging between 2.5-5.5 years of age, while the mixed lamellated/hair-on-end diploic pattern is demonstrated in an adult skull, localized to the parietal eminence. In another adult skeleton X-ray analysis revealed the central “step-like” deformity in contiguous vertebrale of the thoracic spine. Spondylosis and osteoarthritis of the cervical spine are demonstrated with statistically significant dominance in the Agesandrou street population, while spondylosis and osteoarthritis of the lumbar spine are manifested with apparent dominance in the Agios Spyridon population. Radiographic patterns compatible with those exhibited in dactylitis are demonstrated by the complete range of young skeletons, including bones of the hands and feet. Osteonecrosis of the head of the metatarsal bones is detected by X-ray analysis and generally verified by macroscopic observation in 20 adult skeletons (37%), osteonecrosis of the humeral head in 6 out of 16 skeletons and osteonecrosis of the femoral head in 6 out of 17 skeletons. Macroscopically, surface bone lesions, lytic cortical lesions and focal bone regeneration are widely demonstrated in the skeletal material of Agesandrou street. Sclerotic lesions, the pattern of cortical fissuring, calcified debris in the marrow cavity and evidence of single or multiple bone infracts are widely observed imaging finds, primarily in the skeleton of the limbs in the above population. Vessels of the bone circulatory network macroscopically exhibiting characters of mummification/calcification constitute a dominant feature in Agesandrou street which was not observed in Agios Spyridon cemetery. The percentage of cranial finds demonstrating enamel hypoplasia was found 3.4 times higher in the Agesandrou cemetery, compared with the Agios Spyridon cemetery (55.6% vs 16.4%, respectively, p<0.001). Wormian bones are dominant features among cranial finds in Agesandrou street manifested with statistically significant difference regarding frequency of appearance, size and number per skull. The caries sicca morphological sequence, pathognomonic for treponemal disease, was demonstrated on a cranial find from Agios Spyridon cemetery, exhibiting features with regard to extent, severity, and distribution more compatible with the syphilitic infection. The find was dated between 1450-1480 with a probability of 68.2% and most likely represent evidence of syphilis in the European continent, prior to the return of Columbus from the New World in 1493. Lower leg skeletal finds from Agios Spyridon cemetery demonstrate macroscopic/radiographic tibial lesions compatible to the pattern exhibited in the medial tibial stress syndrome. Additional pathological evidence from the present study included tuberculosis of the spine, probable intraosseous cranial meningioma and metastatic disease. Conclusions Differential morbidity between the two populations from medieval Rhodes is suggested in the wide and complex range of sickle-cell disease pathology regarding the Agesandrou street cemetery population and is in accordance with differential life expectancy and frequency and degree of expression of skeletal markers reflecting developmental defects. Skeletal manifestations pathognomonic for sickle-cell disease reveal the presence of the underlying genetic mutations in the geographical area of the Mediterranean 900 years before present . Novel observations that cannot be realized in the living skeleton involve mummified/calcified vessels of the bone circulation and X-ray imaging of osseous infarcts. Diagnosis of syphilis in a cranial find from Agios Spyridon most likely dating prior to 1493 suggests the presence of the disease in the old world prior to Columbus’ contact with the new world and contributes in the unraveling of disease origins and history in Europe. Lower leg skeletal finds demonstrate surface lesions compatible to the pattern in medial tibial stress syndrome which cannot be observed in the living skeleton. Primary (physical) evidence of disease in the absence of modern medical intervention are presented in this study while inferring historical and evolutionary aspects of ecological parameters relating to human biology.

Περίληψη Εισαγωγή H παλαιοπαθολογία αποτελεί διεπιστημονικό ερευνητικό πεδίο στο επίκεντρο του οποίου βρίσκεται η μελέτη των εκδηλώσεων παθολογίας σε ανθρώπινα σκελετικά κατάλοιπα με προέλευση στο προϊστορικό και ιστορικό παρελθόν και η διερεύνηση της φυσικής, ιστορικής και εξελικτικής διαδρομής των ανθρώπινων νοσημάτων. Υλικό και μέθοδοι Συστηματικές έρευνες της τέταρτης Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κατά την περίοδο 1985-1996 ανέδειξαν σημαντικά μνημεία της Βυζαντινής περιόδου της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. Το Ανθρωπολογικό Μουσείο της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών συμμετείχε στις εργασίες αποκάλυψης, συλλογής και ταξινόμησης του πλούσιου ανθρωπολογικού υλικού από το εσωτερικό Βυζαντινών ναών. Η παρούσα μελέτη αφορά σε δύο ανασκαφικούς πληθυσμούς οι οποίοι αναδείχθηκαν στον ναό του Αγίου Σπυρίδωνα (13ος-16ος αιώνας) και στο οικογενειακό παρεκκλήσιο της οδού Αγησάνδρου (12ος-14ος αιώνας). Ο προσδιορισμός των δημογραφικών παραμέτρων των δύο πληθυσμών πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με προτυπωμένες ανθρωπολογικές μεθόδους. Η διερεύνηση των εκδηλώσεων παθολογίας από τα οστά πραγματοποιήθηκε με μακροσκοπικό έλεγχο, παρατήρηση με στερεοσκοπικό μικροσκόπιο, απεικονιστική ανάλυση με ακτίνες Χ και υπολογιστική τομογραφία. Αποτελέσματα Οι δύο σκελετικοί πληθυσμοί οι οποίοι αναδείχθηκαν στο ναό του Αγίου Σπυρίδωνα και στο νεκροταφείο της οδού Αγησάνδρου ανέδειξαν ελάχιστο αριθμό ατόμων 157 και 114 και αναλογίες ενηλίκων προς ανηλίκους σκελετούς 92/65 και 54/60, αντίστοιχα. Στην παρούσα μελέτη αναδείχτηκαν διαφορές ανάμεσα στους δύο ανασκαφικούς πληθυσμούς της Ρόδου που αφορούν στα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά καθώς και στις εκδηλώσεις οστικών αλλοιώσεων και στην έκφραση σκελετικών δεικτών που συνδέονται με ευρύ φάσμα παθολογίας. Διαπιστώθηκε ότι η κατά ηλικία κατανομή διέφερε μεταξύ των πληθυσμών των δύο νεκροταφείων σε στατιστικά σημαντικό βαθμό (p<0,001). Συγκεκριμένα, η συχνότητα των νεαρών ενηλίκων ατόμων (<25 ετών) ήταν 3πλάσια στο νεκροταφείο της οδού Αγησάνδρου, σε σύγκριση με αυτή του Αγίου Σπυρίδωνα (61,7% έναντι 20%, αντίστοιχα, p<0,001). Στο ευρύ φάσμα της σκελετικής παθολογίας που απαντά σε εκτεταμένο σύνολο οστικών ευρημάτων και στον μεγαλύτερο αριθμό από τους τάφους της οδού Αγησάνδρου, υποδηλώνονται τα οξέα συμβάματα και οι χρόνιες επιπλοκές της δρεπανοκυτταρικής νόσου. Αλλοιώσεις της χρόνιας βαριάς αναιμίας που αφορούν σε διαταραχή της εξωτερικής διαμόρφωσης και της εσωτερικής αρχιτεκτονικής των οστών αποτελούν γενικευμένα γνωρίσματα του πληθυσμού της Αγησάνδρου που ελέγχονται μακροσκοπικά και επιβεβαιώνονται κατά τον απεικονιστικό έλεγχο των αντίστοιχων κρανιακών και μετακρανιακών ευρημάτων. Στον πληθυσμό της οδού Αγησάνδρου παρατηρήθηκαν 12 περιπτώσεις ανισοσκελίας (22,2%) έναντι μίας στον πληθυσμό του Αγ. Σπυρίδωνα (1,1%). Το μορφολογικό γνώρισμα της πορώδους υπερόστωσης (cribra orbitalia) αναγνωρίστηκε σε 11 από 29 κρανία (37,9%) στο νεκροταφείο της Αγησάνδρου ενώ στον πληθυσμό του Αγ. Σπυρίδωνα σε 3 από 15 κρανία (20%). Στο νεκροταφείο της οδού Αγησάνδρου, το απεικονιστικό πρότυπο της στιβαδωτής διπλόης ελέγχθηκε στο σύνολο των ευρημάτων, στα οποία αντιπροσωπεύεται σε άνω του 50% η επιφάνεια του εγκεφαλικού κρανίου και τα οποία κατανέμονται ανάμεσα στις ηλικίες 2,5-5,5 έτη, ενώ σε ενήλικο κρανίο αναδείχθηκε μικτό στιβαδωτό/ψηκτροειδές πρότυπο διπλόης με εντόπιση στο βρεγματικό όγκωμα. Σε έτερο ενήλικο σκελετό αναδείχθηκε απεικονιστικά το εύρημα της κεντρικής καθίζησης “σαν σκαλοπάτι” σε επάλληλους σπονδύλους της θωρακικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης. Η οστεοφύτωση και οστεοαρθρίτιδα της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης εκδηλώνονται με στατιστικά σημαντική υπεροχή στον πληθυσμό της οδού Αγησάνδρου ενώ η οστεοφύτωση και οστεοαρθρίτιδα της οσφυϊκής μοίρας της σπονδυλικής στήλης φαίνεται να εκδηλώνουν υπεροχή στο νεκροταφείο του Αγίου Σπυρίδωνα. Απεικονιστικά ευρήματα συμβατά με την εικόνα δακτυλίτιδας αφορούν στο σύνολο των νεαρών σκελετών της οδού Αγησάνδρου στους οποίους περιλαμβάνονται μικρά οστά των άκρων. Οστεονέκρωση κατά την κεφαλή των μεταταρσίων οστών τεκμηριώνεται μακροσκοπικά και κατά κανόνα απεικονιστικά σε 20 ενηλίκους σκελετούς (37%) ενώ κατά την κεφαλή των βραχιονίων οστών σε 6 από 16 σκελετούς και κατά την μηριαία κεφαλή σε 6 από 17 σκελετούς. Μακροσκοπικά, αλλοιώσεις αδρής/κατακερματισμένης επιφάνειας, λυτικές βλάβες του οστικού φλοιού και εστίες οστικής αναγέννησης απαντούν ευρέως στο υλικό της οδού Αγησάνδρου. Οστεοσκληρυντικές αλλοιώσεις κατά τον φλοιό, πρότυπο διάσχισης φλοιού, αποτιτανωμένα κατάλοιπα του μυελικού αυλού και μονήρη ή πολλαπλά μυελικά έμφρακτα αποτελούν διαδεδομένα απεικονιστικά ευρήματα από τον σκελετό των άκρων στο παραπάνω νεκροταφείο. Αγγεία του οστικού δικτύου που μακροσκοπικά εκδηλώνουν χαρακτηριστικά μουμιοποίησης/αποτιτάνωσης αποτελούν επικρατές εύρημα στο Νεκροταφείο της οδού Αγησάνδρου, το οποίο δεν παρατηρήθηκε στο υλικό του Αγίου Σπυρίδωνα. Το ποσοστό των κρανίων με οδοντοφυΐα που εκδηλώνει γραμμές υποπλασίας της αδαμαντίνης ήταν 3,4 φορές υψηλότερο στο νεκροταφείο της οδού Αγησάνδρου από το νεκροταφείο του Αγίου Σπυρίδωνα (55,6% έναντι 16,4%, αντίστοιχα, p<0,001). Τα Βορμιανά (εμβόλιμα) οστά εκδηλώνουν στατιστικά σημαντική υπεροχή ως προς τη συχνότητα εμφάνισης, το μέγεθος και τον αριθμό ανά κρανίο μεταξύ των κρανίων της οδού Αγησάνδρου. Η παθογνωμική για την τρεπονημική νόσο μορφολογική ακολουθία caries sicca διαπιστώθηκε σε κρανιακό εύρημα από το νεκροταφείο του Αγίου Σπυρίδωνα με χαρακτηριστικά ως προς την έκταση, την κατανομή και την βαρύτητα περισσότερο συμβατά με τη διάγνωση της αφροδίσιας σύφιλης. Το εύρημα χρονολογείται μεταξύ 1450- 1480 με πιθανότητας 68,2% και δυνητικά παριστά τεκμήριο της παρουσίας της νόσου στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, προγενέστερης της επιστροφής του Κολόμβου στα 1493 από τον Νέο Κόσμο. Ευρήματα από τον Άγιο Σπυρίδωνα του σκελετού των κάτω άκρων εκδηλώνουν μακροσκοπικές/απεικονιστικές αλλοιώσεις κατά το πρότυπο του συνδρόμου καταπόνησης της έσω κνήμης. Άλλα ευρήματα της παρούσας μελέτης περιλαμβάνουν φυματίωση της σπονδυλικής στήλης, πιθανό ενδοστικό μηνιγγίωμα του εγκεφαλικού κρανίου και πιθανή μεταστατική νόσο. Συμπεράσματα Η διαφοροποιημένη νοσηρότητα ανάμεσα στους δύο πληθυσμούς της μεσαιωνικής Ρόδου υποδηλώνεται στο ευρύ και σύνθετο φάσμα παθολογίας της δρεπανοκυτταρικής νόσου που αφορά στον πληθυσμό της οδού Αγησάνδρου και ακολουθεί την διαφοροποίηση των δύο πληθυσμών ως προς το προσδόκιμο επιβίωσης καθώς και την συχνότητα και τον βαθμό εκδήλωσης σκελετικών/οδοντικών δεικτών που συνδέονται με διαταραχές της ανάπτυξης. Παθογνωμονικές εκδηλώσεις της δρεπανοκυτταρικής νόσου από τον σκελετό αναδεικνύουν την παρουσία των υποκείμενων γονιδιακών μεταλλάξεων στον γεωγραφικό χώρο της Μεσογείου 900 χρόνια πριν από τις μέρες μας. Πρωτότυπες παρατηρήσεις που αφορούν στην νόσο και δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν στον ζώντα αφορούν σε μουμιοποιημένα/αποτιτανωμένα αγγεία του οστικού δικτύου και στην απεικόνιση οστικών εμφράκτων. Η διάγνωση της αφροδίσιας σύφιλης σε κρανιακό εύρημα που πιθανότατα χρονολογείται πριν από το 1493 συμβάλλει στην διερεύνηση της προέλευσης και ιστορικότητας της νόσου στην Ευρώπη. Ευρήματα από τον σκελετό των κάτω άκρων εκδηλώνουν αλλοιώσεις επιφανείας κατά το πρότυπο του συνδρόμου καταπόνησης της έσω κνήμης που δεν μπορούν να παρατηρηθούν στον ζώντα. Στην παρούσα μελέτη αναδεικνύονται πρωτογενή (φυσικά) τεκμήρια νόσου κάτω από συνθήκες απουσίας των σύγχρονων ιατρικών παρεμβάσεων ενώ υποσημαίνονται η ιστορική και εξελικτική σημασία οικολογικών παραγόντων που αφορούν στην ανθρώπινη βιολογία.