Η ρητορική των contiones του Κικέρωνα: το ειδικό ακροατήριο και οι όροι διαμόρφωσης της eloquentia popularis

Abstract

I analyze oratory addressed to the populus Romanus in the res publica, ie the eloquentia popularis, based on Cicero’s contiones, ie Cicero’s speeches before the people of Rome. So the role of the populus Romanus as a specific audience of these contiones is important for my research, in the sense that the audience is an organic element of a peculiar political system like the res publica. Inevitably the research of this question requires us to focus on the roman constitution as identified in these speeches. On this basis I organized the course of my research, which draws fertile elements from the newhistoricism, and I came to the following conclusions:a) The Roman rhetorical theory, which grows in Cicero's work in full form, emanating from oratory required by the constitution of the res publica and enriched by the corresponding Greek achievements, concerns predominantly oratory before the crowd.b) The historical valuation of Roman deliberative oratory is made by Cicero on the basis of two trends, whose confrontational course is clearly identified from the time of Gracchi onwards: turbulenti orators and in praesidiis rei publicae orators. c) Cicero’s contiones are the fullest expression of the second trend, actually as a peak of its development, in the political oratory of Rome.d) The first step in composing these speeches (inventio) starts by selecting the appropriate structure (dispositio) for them, which serves in the best possible way at a given circumstance the highly important political objectives.e) The persuasion of these speeches is based firmly on purely logical arguments (argumenta) of high level, a courtesy to the intelligence of the audience and to the crucial importance of its role in the process. However, additionally to these arguments, the orator employs the means of ethos (mores) and passion (miseratio), the handling of which, thanks to his philosophical studies, he knows perfectly and utilizes in an excellent way and not at all hypocritically, in an attempt to justify at the level of principles and values the options that he asks people to applaud. Besides, witty joking (facetiae) plays an important role in shaping persuasion.f) Regarding the concepts with weighty political importance, that shape the essence of the political message of the speeches, it is concluded that maiores appear as ancestors of all Romans regardless of social origin. The level of auctoritas of individuals, in turn, is linked to the degree of popular acceptance of such persons. The collective bodies, however, have auctoritas also, the Senate of course and mostly the populus Romanus. From the latter emanates essentially the auctoritas of all others, persons or collective bodies, of the res publica. Libertas is also the fundamental concept on which the Roman polity is founded and it means citizens’ personal freedom, political existence and independence of the state against external enemies and ensuring of the patternal constitution from the threat of internal enemies. Finally, the res publica, as a separate state entity, is presented in Cicero’s contiones as a polity of purely liberal and democratic basis and at the same time with distinct roles for all key state elements, ie officials, the Senate and the people, in order to achieve the necessary balance that ensures everyone’s role within it, while maintaining its basic character. The main pathogenesis of the res publica, however, appears to be demagoguery, which threatens to turn it into autocracy.g) The quality of the speaker's relationship with his audience is detected through specific rhetorical strategies. The first of these strategies is the use of the standard address Quirites, which mainly operates in the direction of securing the attention of the audience on the various parts of the speech. Also from the philosophical dyad honestum - utile the orator prefers to support the first part, in the sense, however, that the two parties do not oppose each other, and eventually in politics honestum meets utile. Moreover the orator does not try to cause his audience invidia against state bodies of the res publica, but he only turns it vehemently against certain persons whose actions threatens the polity, ie Catiline, M. Antony and his brother. The orator also does not resort to offering material benefits (largitiones) before his audience; instead he often puts it accountable for the maintenance of the res publica. However, he causes his audience fear, sometimes with exaggerations, but not totally disproportionate to the real challenges. Besides, invoking the divine in his contiones Cicero causes passion, but also as a proof of his own sincere piety, which more or less was shared by his audience too. The references to history, on the other hand, as is clear from Cicero’s contiones, require an audience, which mainly knows them well. Finally, the use of philosophy, which includes almost all the sciences and knowledge of the time, shows that the audience can follow it at a satisfactory level, and that it becomes an integral part of eloquentia popularis.

Ερευνούμε τη ρητορική που απευθύνεται στον populus Romanus της res publica, την eloquentia popularis, με βασικό όχημα τις contiones, δηλαδή του λόγους ενώπιον του λαού, του Κικέρωνα. Επομένως σπουδαίος είναι για μας ο ρόλος του populus Romanus ως ειδικού ακροατηρίου των κικερώνειων contiones, υπό την έννοια ότι το ακροατήριο αυτό είναι οργανικό στοιχείο ενός ιδιότυπου πολιτεύματος, τέτοιου που πράγματι ήταν η res publica. Αναπόφευκτα η διερεύνηση του ερωτήματος αυτού μάς υποχρεώνει να εξετάσουμε και τις εκφάνσεις αυτού του πολιτεύματος, όπως αυτές εντοπίζονται στους συγκεκριμένους λόγους. Με βάση τα παραπάνω οργανώσαμε την πορεία της έρευνάς μας, η οποία αντλεί γόνιμα στοιχεία και από τον νεοϊστορικισμό, και καταλήξαμε στα εξής συμπεράσματα:α) Η ρωμαϊκή ρητορική θεωρία, η οποία αναπτύσσεται στο έργο του Κικέρωνα στην πλήρη μορφή της, εκπηγάζει από τη ρητορεία που ως εκ του είδους του απαιτεί το πολίτευμα της res publica και εμπλουτίζεται από τα επιτεύγματα της αντίστοιχης ελληνικής, αφορά κατεξοχήν τη ρητορική ενώπιον του πλήθους.β) Η ιστορική αποτίμηση της ρωμαϊκής συμβουλευτικής ρητορικής από τον ίδιο τον Κικέρωνα γίνεται στη βάση δύο τάσεων, των οποίων η συγκρουσιακή πορεία εντοπίζεται καθαρά από την εποχή των Γράκχων και μετά: τους ρήτορες turbulenti (=δημαγωγοί) και τους ρήτορες in praesidiis rei publicae (=φύλακες του πολιτεύματος).γ) Η πληρέστερη έκφραση της δεύτερης τάσεως, ως κορύφωση μάλιστα της εξελικτικής της πορείας, στην πολιτική ρητορική της Ρώμης είναι οι contiones του Κικέρωνα.δ) Το πρώτο βήμα στη σύνταξη των λόγων αυτών (inventio= εύρεση) εκκινεί από την επιλογή της κατάλληλης δομής (dispositio) του ρητορικού λόγου, που εξυπηρετεί κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο την επίτευξη των συγκεκριμένων κάθε φορά, όσο και σπουδαίων, πολιτικών στόχων.ε) Η πειθώ των λόγων βασίζεται στέρεα σε μια καθαρά λογική επιχειρηματολογία (argumenta) υψηλού επιπέδου, δείγμα σεβασμού προς τη νοημοσύνη των ακροατών και στην αποφασιστική σημασία του ρόλου τους στην όλη διαδικασία. Κοντά πάντως σε αυτήν την επιχειρηματολογία, ο ρήτορας επιστρατεύει τα μέσα του ήθους (mores) και του πάθους (miseratio), τον χειρισμό των οποίων, χάρη στις φιλοσοφικές του σπουδές, γνωρίζει και αξιοποιεί άριστα και καθόλου υποκριτικά, στην προσπάθειά του να δικαιολογήσει και σε επίπεδο αρχών και αξιών τις επιλογές που ζητά από τους πολίτες να επικροτήσουν. Σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση πειθούς διαδραματίζουν και οι πνευματώδεις αστεϊσμοί (facetiae). στ) Ως προς τις έννοιες με βαρύνουσα πολιτική σημασία, που διαμορφώνουν και τη βαθύτερη ουσία του πολιτικού μηνύματος των λόγων, συμπεραίνεται ότι οι maiores (=πρόγονοι) κατ’ αρχάς εμφανίζονται ως πρόγονοι όλων των Ρωμαίων ανεξαρτήτως κοινωνικής προέλευσης. Το επίπεδο της auctoritas (=κύρος) μεμονωμένων προσώπων, από την άλλη, συνδέεται με τον βαθμό της λαϊκής αποδοχής αυτών των προσώπων. Και τα συλλογικά όργανα πάντως διαθέτουν auctoritas, με σπουδαιότερη αυτήν της Συγκλήτου και κυρίως του populus Romanus, από τον οποίο εκπορεύεται ουσιαστικά και η auctoritas όλων των άλλων, προσώπων ή συλλογικών οργάνων της res publica. Η libertas (=ελευθερία) εξάλλου αποτελεί τη θεμελιώδη έννοια επί της οποίας εδράζεται το ρωμαϊκό πολίτευμα και σημαίνει την προσωπική ελευθερία του πολίτη, την πολιτική ύπαρξη και ανεξαρτησία του κράτους έναντι εξωτερικών εχθρών και τη διασφάλιση αυτού του πάτριου πολιτεύματος από την απειλή των εσωτερικών του εχθρών. Τέλος, η res publica, ως ιδιαίτερη πολιτειακή οντότητα, παρουσιάζεται στις contiones να έχει καθαρά φιλελεύθερη και δημοκρατική βάση, με διακριτούς όμως τους ρόλους όλων των βασικών πολιτειακών της οργάνων, δηλαδή αξιωματούχων, Συγκλήτου και λαού, ώστε να επιτυγχάνεται η απαραίτητη ισορροπία που εξασφαλίζει τη θέση όλων μέσα σε αυτήν παράλληλα με τη διατηρήση της βασικής της φυσιογνωμίας. Η βασικότερη παθογένεια της res publica πάντως εμφανίζεται να είναι η δημαγωγία, που απειλεί να τη μετατρέψει σε απολυταρχία.ζ) Η ποιότητα της σχέσης ομιλητή – κοινού ανιχνεύεται μέσα από συγκεκριμένες ρητορικές στρατηγικές και πρώτα-πρώτα με τη χρήση της τυπικής προσφώνησης Quirites (=πολίτες), η οποία λειτουργεί κυρίως προς την κατεύθυνση της εξασφάλισης της προσοχής του πολυπληθούς ακροατηρίου στα διάφορα τμήματα του λόγου. Επίσης από το φιλοσοφικό σχήμα honestum – utile (=αγαθό-χρήσιμο) o ρήτορας προκρίνει την υποστήριξη του πρώτου μέρους, υπό την έννοια όμως ότι επί της ουσίας τα δύο αυτά μέρη δεν αντιτίθενται μεταξύ τους, καθώς τελικά και στην πολιτική το honestum ταυτίζεται με το utile. Εξάλλου ο ρήτορας δεν προσπαθεί να προκαλέσει invidia(=μίσος) στο ακροατήριό του έναντι πολιτειακών οργάνων της res publica, αλλά το στρέφει με σφοδρότητα μόνο εναντίον συγκεκριμένων προσώπων που η δράση τους απειλεί το πάτριο πολίτευμα, δηλαδή του Κατιλίνα και των αδελφών Αντωνίων. Ούτε στην προσφορά παροχών (largitiones) καταφεύγει ο ρήτορας ενώπιον του ακροατηρίου του· αντιθέτως το θέτει συχνά προ των ευθυνών του για τη διατήρηση της res publica. Προκαλεί πάντως ο ρήτορας φόβο στο κοινό του, ενίοτε και με υπερβολές, όχι όμως συνολικά δυσανάλογο προς τα πραγματικά διακυβεύματα. Η επίκληση του θείου στις contiones του Κικέρωνα αξιοποιείται, για να προκαλέσει πάθος, αλλά και ως απόδειξη της ειλικρινούς ευσέβειας του ρήτορα, την οποία κατά το μάλλον ή ήττον συμμεριζόταν και το κοινό του. Η ιστορία, πάλι, όπως αναδεικνύεται από τους υπό πραγμάτευση λόγους, προϋποθέτει ένα ακροατήριο που κατά βάση την ξέρει καλά. Τέλος, και η αξιοποίηση της φιλοσοφίας, η οποία περιλαμβάνει σχεδόν το σύνολο του επιστητού της εποχής, αποδεικνύει ότι το ακροατήριο της contio μπορεί να την παρακαλουθήσει σε ικανοποιητικό επίπεδο, ώστε και αυτή να καθίσταται αναπόσπαστο τμήμα της eloquentia popularis.