Από τον αφηγηματικό στον δραματικό λόγο: θεατρικές διασκευές πεζογραφημάτων από το δεύτερο μισό του 20ου μέχρι και τις αρχές του 21ου αιώνα

Abstract

The present thesis deals with the phenomenon of theatrical adaptations and examines the process of the transformation of narrative discourse into dramatic one. The subject-matter of this research comes under the interest of Comparative Literature, given that it contrasts and compares two different literary genres, Prose and Drama. This contradiction becomes particularly important, as it reveals the dynamic of narrative discourse, through the test of its theatrical transformation. At the same time, it demonstrates the way by which dramatic discourse comes under the influence of narrative discourse or gets ahead of it. The following have been set as aims of this thesis: a) to explore all aspects of the transformation process of a narrative piece of work into a play, b) to point out the extended presence of this phenomenon in the current artistic life and, particularly, as an indication of high artistic conscience and not just as a result of poorness or deficiency of dramatic discourse and c) to demonstrate that the new, assimilated form that is being created, has, at least most of the times, resonance and functionality. The structure of the dissertation has been determined by the dual character of the research that took place in theoretical, as well as practical level. Thus, the paper consists of the theoretical part and its Appendix that is supplemental, adjutant and collateral. The main part consists of four individual chapters, each of which examines a different aspect of the topic. In the first chapter, the relationship between Narration and Drama is being questioned, from a theoretical point of view. Subsequently, a historical and pragmatological approach of theatrical adaptations is being attempted. Thence, it is being analyzed how the reformation of the narrative discourse into dramatic takes place, not only at the level of language and expression, but also at the level of myth, plot, characters, time and space. Finally, in the fourth chapter, the interest is being mainly placed to the result of the reformation progress, i.e. the play itself and anything relevant to the theatrical performance. The Appendix consists of the list of the Greek writers whose works have been through the process of theatrical adaptation, during the second half of the 20th century and early 21st century, together with all the material concerning their theatrical performances. The reason why the specific chronological context has been chosen lies, mainly, to the fact that the presence of theatrically adapted works of fiction took significant dimensions in the current artistic life, during that period. The rich material that has been collected is sufficient to demonstrate a wide variety in the process of these reformations that reached almost to the point to constitute a new, complex kind, but with its own self-determination and dynamic. A kind that not only enriches the Art of Theatre, but also gives impetus to the Literature itself, as it forces her to assimilate theatrical techniques and strategies, in order to communicate with the public.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή πραγματεύεται το φαινόμενο των θεατρικών διασκευών και διερευνά τη διαδικασία μετάπλασης του πεζού αφηγηματικού λόγου σε δραματικό. Το αντικείμενο αυτό μελέτης εμπίπτει και εντάσσεται στο πλαίσιο των ενδιαφερόντων της Συγκριτικής Φιλολογίας, δεδομένου ότι αντιπαραβάλλει και συγκρίνει δύο διαφορετικές μορφές λογοτεχνικής έκφρασης, την Αφήγηση και το Δράμα. Αυτή η αντιπαραβολή καθίσταται ιδιαίτερα χρήσιμη, καθώς αποκαλύπτει τη δυναμική του πεζού λόγου, μέσα από τη «δοκιμή» και τη «δοκιμασία» της θεατρικής του μετάπλασης. Παράλληλα, καταδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο η θεατρική γραφή υπόκειται στον αφηγηματικό λόγο ή τον ξεπερνά. Ως στόχοι της εργασίας αυτής τέθηκαν: α) η διερεύνηση όλων των πτυχών στην διαδικασία μετατροπής ενός πεζού έργου σε δραματικό, β) η επισήμανση της εκτεταμένης παρουσίας του φαινομένου στη σύγχρονη καλλιτεχνική ζωή και μάλιστα ως ένδειξη υψηλής καλλιτεχνικής συνείδησης και όχι απλά ως αποτέλεσμα ένδειας ή αδιεξόδου του θεατρικού λόγου και γ) η κατάδειξη ότι η νέα, μεικτή μορφή που δημιουργείται έχει, στην πλειοψηφία τουλάχιστον των περιπτώσεων, απήχηση και λειτουργικότητα. Η δομή της διατριβής καθορίστηκε από τον διττό χαρακτήρα της έρευνας η οποία διεξήχθη τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Έτσι, η εργασία αποτελείται από το θεωρητικό μέρος και από το παράρτημα που λειτουργεί επικουρικά, υποστηρικτικά και συμπληρωματικά. Το κυρίως κείμενο αποτελείται από τέσσερα επιμέρους κεφάλαια καθένα από τα οποία εξετάζει και μια διαφορετική πτυχή του θέματος. Στο πρώτο εκφράζεται ένας θεωρητικός προβληματισμός για τη σχέση που συνδέει την Αφήγηση με το Δράμα. Στη συνέχεια επιχειρείται μια ιστορική και πραγματολογική προσέγγιση του φαινομένου των θεατρικών διασκευών. Κατόπιν διερευνάται αναλυτικότερα ο τρόπος με τον οποίο πραγματοποιείται ο μετασχηματισμός και η μετάπλαση του αφηγηματικού λόγου σε θεατρικό, όχι μόνο σε γλωσσικό και εκφραστικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο μύθου, πλοκής, χαρακτήρων και χωροχρόνου. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται κυρίως στο αποτέλεσμα της διασκευαστικής εργασίας, στο δραματικό δηλαδή έργο και στα σχετικά με τη θεατρική του παράσταση. Το παράρτημα αποτελείται από τον κατάλογο των Ελλήνων πεζογράφων τα έργα των οποίων υποβλήθηκαν στη διαδικασία της θεατρικής μετάπλασης κατά τη διάρκεια της δεύτερης πεντηκονταετίας του 20ου και των αρχών του 21ου αιώνα, καθώς επίσης και από όλα εκείνα τα στοιχεία που αφορούν τις θεατρικές τους παραστάσεις. Η επιλογή του συγκεκριμένου χρονολογικού πλαισίου οφείλεται, κυρίως, στις εκτεταμένες διαστάσεις που προσέλαβε η παρουσία των θεατρικά διασκευασμένων πεζογραφημάτων στην σύγχρονη καλλιτεχνική ζωή κατά τη χρονική αυτή περίοδο. Το πλούσιο σχετικό υλικό που συγκεντρώθηκε είναι αρκετό για να καταδείξει τη μεγάλη ποικιλία στην διαδικασία αυτών των μεταπλάσεων που έφτασαν σχεδόν στο σημείο να συνιστούν ένα μεικτό πια είδος με τη δική του, όμως, αυτοτέλεια και δυναμική. Ένα είδος που και την τέχνη του Θεάτρου ανατροφοδοτεί, αλλά και στην ίδια τη Λογοτεχνία δίνει πνοή αφού την κάνει να μετέλθει θεατρικές τεχνικές και στρατηγικές για να επικοινωνήσει με το σύγχρονο κοινό.