Το μεγάλο ελληνικό μυθιστόρημα: ο υπαρξιακός ρεαλισμός στο διηγηματογραφικό έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Abstract

This thesis aims to demonstrate the novel aspect in the short stories of Alexandros Papadiamantis, and analyse it, by using methods and terms not only of literary studies but of various fields – i.e. aesthetics, philosophy, theology etc. In Part One, I am examining the distinctiveness of the novel as a genre, in order to verify my initiative hypothesis: the potential to study the short stories as a novel in progress. Thus, and by examining the novel as a mode, I am suggesting that the short story form can be more suitable for the actualization of the potentials of the novel. So, I am focusing on the three conventional novels written by young Papadiamantis, arguing that his decision to write short stories leads to the emergence of a new form for the novel itself. In Part Two, I am studying the concept of the person (prosopon) both as a human being and a novel character. Here, I am presenting the realia which allows us to study the short stories in their novel aspect, revealing the profoundly innovative vision of Papadiamantis. These realia are 1) the continuity of time and space and the aspect of community, 2) the frequency in which certain characters appears in different short stories and 3) the high intensity of the relations between characters, world (cosmos) and things. Also, I am discussing the essential humane quality (language and logos) in the context of polyphony, the dialogues and the rise of a carnival where the current state of things is not being overturned but transformed, towards a way of life similar to the one of the Holy Trinity, described as perihorisis, which means the never-ending and loving relation amongst all thing. This I call the logos’ carnival which concludes to the resurrection of man. In Part Three, I am demonstrating the mode of existential realism, describing its distinctive qualities: 1) A relative construction of the novel character, 2) An epistemology of love, 3) A passive-acting attitude towards the cosmos, 4) The communal way of living, 5) The co-ordination of the short form with themes (the adventures of every-day life), 6) The concept of the novel as a liturgy, 7) The testimonial aspect, 8) The qualification of a philokalical instead of a philosophical attitude, 9) The referential function of language and its transforming abilities and 10) The undermining of the triangular desire and the re-turning towards the existential model of the Holy Trinity.Therefore, I am not studying existential realism as an artistic style but as a mode, as a way of living and as a request of a spiritual content (which leads to important decisions regarding themes, form and structure) and as an ontological principle for the novel itself.

Η παρούσα μελέτη σκοπεύει στην ανάδειξη, αφενός, της ιδιάζουσας μυθιστορηματικής διάστασης του παπαδιαμαντικού έργου και, αφετέρου, στην ανάλυση της εν λόγω διάστασης, αξιοποιώντας εργαλεία μεθόδου από πεδία και πέραν του χώρου των λογοτεχνικών σπουδών – αισθητική, φιλοσοφία, θεολογία κ.ά. Στο πρώτο μέρος αναπτύσσονται οι ιδιαιτερότητες του μυθιστορηματικού είδους, προκειμένου να νομιμοποιηθεί η υπόθεση εργασίας (η δυνατότητα δηλαδή να προσπελάσουμε τα παπαδιαμαντικά διηγήματα ως μια εν προόδω μυθιστορηματική σύνθεση) και διερευνάται η έννοια της μυθιστορηματικότητας, ώστε να θεμελιωθεί η πρότασή μας, σύμφωνα με την οποία η ελάσσων αφηγηματική μορφή αποτελεί προσφορότερο έδαφος για την ανάπτυξη και την εκπλήρωση των μυθιστορηματικών δυνατοτήτων. Στο τέλος του πρώτου μέρους, επικεντρωθήκαμε στο καθ’ εαυτό έργο του Παπαδιαμάντη και, συγκεκριμένα, στα τρία ρομαντικά μυθιστορήματα της νεότητάς του, για να υποστηρίξουμε ότι η απόφασή του να στραφεί στο διήγημα συνιστά μιαν εξόχως μυθιστορηματική κατάκτηση και οδηγεί στη δημιουργία μιας νέας μυθιστορηματικής μορφής. Στο δεύτερο μέρος της, η εργασία μας επικεντρώνεται στην έννοια του (μυθιστορηματικού και ανθρώπινου) προσώπου. Εδώ, παρουσιάζονται αναλυτικά τα τρία πραγματολογικά στοιχεία τα οποία νομιμοποιούν την προσπέλαση των διηγημάτων με σημείο αναφοράς την εγγενή μυθιστορηματικότητά τους ως προς την αποκάλυψη του ριζικά νέου παπαδιαμαντικού οράματος. Τα τρία αυτά στοιχεία είναι τα εξής: 1) Ενότητα χωροχρόνου / κοινοτική συνθήκη· 2) Συχνότητα επανεμφάνισης συγκεκριμένων προσώπων στα διηγήματα· 3) Υψηλός δείκτης σχέσης μεταξύ ανθρώπων και μεταξύ ανθρώπων – κόσμου – πραγμάτων. Μετά την ανάπτυξη της προσωπογραφίας, στο τελευταίο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους, εξετάζεται το κατ’ εξοχήν ανθρώπινο χαρακτηριστικό, δηλαδή ο λόγος αυτών των προσώπων, η πολυφωνία, οι διαλογικές και διαπροσωπικές σχέσεις και η ανάδυση του αυθεντικού καρναβαλιού – στο οποίο η τάξη των πραγμάτων δεν ανατρέπεται, απλώς, παρά μεταμορφώνεται εκ θεμελίων, σημαδεύοντας στον τρόπο ύπαρξης της τριάδας (: αλληλοπεριχώρηση) η οποία και συνιστά ό,τι αποκαλούμε αναστάσιμο καρναβάλι του λόγου. Έτσι οδηγούμαστε στο τρίτο και τελευταίο μέρος της εργασίας, το οποίο σκιαγραφεί τον τρόπο του υπαρξιακού ρεαλισμού, κωδικοποιώντας τα συγκροτούντα στοιχεία του ως εξής: 1) Σχεσιακή συγκρότηση του μυθιστορηματικού προσώπου· 2) Γνωσιολογία της αγάπης· 3) Παθητικώς ενεργητική στάση απέναντι στον κόσμο και τα πράγματα· 4) Η κοινότητα-τόπος ως τρόπος της ύπαρξης· 5) Πρόκριση της ελάχιστης μορφής και θεματικός συντονισμός με αυτήν (εννοούμε την ποιητική της “ελάχιστης” ή ταπεινής ζωής, το “ελάχιστο” περιεχόμενο έργου)· 6) Η διάσταση του μυθιστορήματος ως λειτουργίας· 7) Μαρτυρική διάσταση του έργου· 8) Πρόκριση της φιλοκαλικής έναντι της φιλοσοφικής στάσης ζωής· 9) Αναφορική και μεταμορφωτική λειτουργία της γλώσσας· 10) Βραχυκύκλωμα του επιθυμητικού-μιμητικού τριγώνου / Τροπή νόστου προς το υπαρξιακό υπόδειγμα της τριαδικής αλληλοπεριχώρησης και της αγάπης ως τρόπου ύπαρξης. Επομένως, ο υπαρξιακός ρεαλισμός δεν μας απασχόλησε κυρίως ως συγκεκριμένη τεχνοτροπία αλλά ως τρόπος, ως στάση ζωής και ως αίτημα με ορισμένο πνευματικό περιεχόμενο και αντίστοιχες επιπτώσεις σε θεματικές, μορφικές και δομικές επιλογές – εν τέλει: ως οντολογική αρχή του μυθιστορηματικού εγχειρήματος.