Επιδράσεις του υπαιθρισμού στην ελληνική τοπιογραφία 1850-1950

Abstract

European painting, in the years between 1860 and 1920, is characterized by a noticeable emergence of the so-called open-air landscape painting. In every country, painters are interested on the representation of every-day life scenes, dominated by the luminous vibrations of the atmosphere, and a limited freedom to the treatment of light and colour. All these “local schools” of landscape painting, until recently, were regarded as expressions of minor importance, of the influences of French impressionism. The purpose of this dissertation is the study of the Greek “translation” of this sort of landscape painting, and of the primary influences of European artistic movements that affected it. In this frame of reference a large number of paintings were studied, as well as multiple texts written by art critics. The investigation of these texts indicates a broad success of open-air painting in Greece for a long period of time, lasting for a century (1850-1950), which is the period discussed. In addition, the general historical conditions, concerning the spiritual and aesthetic evolution in Greece ought to be examined. As a result of this study, two main tendencies could be discerned in Greek open-air painting. The first is more “conservative” and could be defined as an academic naturalism, based on the depiction of the atmospheric luminosity, and an almost free exploitation of light and colour, mainly in the background, with numerous brush-strokes. The painters represent an idyllic countryside, nevertheless they never reach to the impressionistic dissolution of forms. The selected subjects, dating from the time of European travelers, consist on significant historical places and monuments, and especially, on images of a “pure”, pre-industrial countryside : meadows, mountains, beaches, cottages, little paths in forests. These works are to a large extent, influenced by the romantic, pre-impressionist painting in France (“ecole de Barbizon”) and in Germany (“the Leibl’s circle”, German impressionism). The painters intent to the transmission of their inner, emotional responses to the natural world. The second tendence, however, is more innovative, mainly affected by the post-impressionist movemets, especially the symbolism. The success of the open-air landscape painting in Greek public, as it is concluded from the positive reception of these works in many critical texts, is strongly associated with the broader spiritual and aesthetic debates and, more specifically, with the issue of national identity. The painters represent places- parts of the national poetic landscape, of the ethnoscape, as it is defined by A. Smith. The landscape is a primary factor in the sense of national identity. It is a space invested with historical , emotional, collective memories and meanings.

Σε όλη την Ευρώπη, σε μια περίοδο από το1860 έως το 1920 περίπου, παρατηρείται μια αξιοσημείωτη ανάπτυξη της υπαιθριστικής τοπιογραφίας, με έμφαση στην απόδοση των δονήσεων της ατμόσφαιρας και σε μια σχετικά ελεύθερη πραγμάτευση του φωτός και του χρώματος. Αυτές οι τοπικές «εθνικές σχολές» τοπιογραφίας, μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν ως ήσσονος σημασίας απηχήσεις του γαλλικού ιμπρεσιονισμού. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η διερεύνηση της ελληνικής εκδοχής αυτής της τάσης, καθώς και των κυριότερων επιδράσεων που δέχεται από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά ρεύματα. Σε αυτό το πλαίσιο μελετήθηκαν αντιπροσωπευτικά έργα Ελλήνων τοπιογράφων, καθώς και κριτικά κείμενα από τα οποία συνάγεται και η ευρύτατη αποδοχή αυτού του είδους της τοπιογραφίας για έναν αιώνα περίπου, γεγονός που προσδιορίζει και τα χρονικά πλαίσια της μελέτης. Διερευνήθηκε επίσης και το γενικότερο ιστορικό και ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής. Συμπερασματικά διαπιστώνονται δύο βασικές κατευθύνσεις του ελληνικού υπαιθρισμού. Η μια είναι περισσότερο «συντηρητική», έκφραση ενός ακαδημαϊκού νατουραλισμού, με έμφαση στην απόδοση της φωτεινότητας της ατμόσφαιρας, και μια σχετικά ελεύθερη πραγμάτευση του χρώματος, κυρίως στο φόντο. Πρόκειται για απεικονίσεις μιας ειδυλλιακής υπαίθρου, που δε φτάνουν ποτέ στην ιμπρεσιονιστική διάλυση της φόρμας. Η θεματολογία τους, διαμορφωμένη από την εποχή των Ευρωπαίων περιηγητών, περιλαμβάνει τους σημαντικούς ιστορικούς τόπους- μνημεία, και κυρίως τοπία μιας ανόθευτης, προβιομηχανικής υπαίθρου: λιβάδια, ορεινοί όγκοι, ακροθαλασσιές, αγροτόσπιτα, μονοπάτια σε δάση. Αρδεύεται από τα ρομαντικά και νατουραλιστικά προιμπρεσιονιστικά ρεύματα, που εμφανίζονται στη Γαλλία («Σχολή της Barbizon») και στη Γερμανία («κύκλος του Leibl», γερμανικός ιμπρεσιονισμός). Οι ζωγράφοι αποσκοπούν κυρίως στη μετάδοση της βαθύτερης συναισθηματικής τους ανταπόκρισης στο φυσικό περίγυρο. Η δεύτερη χαρακτηρίζει τη δημιουργία των πρωτοπόρων καλλιτεχνών και αφομοιώνει κυρίως τα διδάγματα των μετα-ιμπρεσιονιστικών ρευμάτων, κυρίως του συμβολισμού. Η επιτυχία δε, της υπαιθριστικής τοπιογραφίας διαπιστώνεται ότι σχετίζεται άμεσα με τις γενικότερες αισθητικές και ιδεολογικές αναζητήσεις και πιο συγκεκριμένα με το αίσθημα της εθνικής ταυτότητας. Οι ζωγράφοι απεικονίζουν τμήματα του ποιητικού τόπου, του εθνοτοπίου, όπως ορίζεται από τον A. Smith, θεμελιώδους συστατικού του εθνογενετικού μύθου. Ο χώρος καθίσταται φορέας συλλογικής μνήμης, αποκτά πολιτιστική και συναισθηματική νοηματοδότηση.