Η οργάνωση του ύστερου ρωμαϊκού στρατού (260 - 395): σχηματισμοί μάχης - διοίκηση - οχυρώσεις - αμυντική στρατηγική

Abstract

This Ph.D. thesis aims at providing a thorough insight into the military of the Late Roman Empire. We studied hundreds of sources and modern bibliography in order to analyse and present the military organization of the Late Roman Empire in its key features, i.e. the evolution of army units, the (high) command, the fortifications and the defensive strategy. The dissertation consists of five parts/chapters. At first, we analysed the infamous “crisis of the Roman Empire during the 3rd century AD”. The first signs of change became evident as early as the Severan dynasty (AD 193-235), thanks to certain measures taken by Emperor Septimius Severus (AD 193-211). Emperor Gallienus (AD 253-268) was the first ruler, who consciously tried to reverse an extremely critical situation by implementing various military modifications. He largely employed the cavalry, combined though with other infantry detachments. In this way he formed strong field armies. Gradually a network of military/strategic bases was carved in his shrunken territories. In between AD 260-284 Roman senators stopped serving as officers in the army. They were entirely replaced by professional soldiers stemming from the equestrian class. In the creative era of Emperor Diocletian and the Tetrarchy (AD 284-312/3) occurred (a) the strengthening of the army, (b) the formation of numerous new units, (c) the creation of field armies escorting the Tetrarchs (comitatus), (d) the gradual establishment of dukes (duces) as border military commanders, and finally (e) the restructuring of the defensive strategy. All these measures were key organizational arrangements of Diocletian, followed and expanded by his colleagues and succeeding emperors. Constantine the Great (AD 306-337) was the actual and effective reformer of the late Roman army. His reign signaled (a) the permanent partition of the imperial armies into patrolling border troops (limitanei) and expeditionary field armies (comitatenses), (b) the creation of new army generals, the so-called magistri, (c) the establishment of the scholae palatinae as the new imperial guard, (d) the upgrading of the protectores and the domestici into some sort of cadet officers’ body, and finally (e) the adjustment of the strategy into a function or a practice of “defence in depth”, originating from the overall layout and the deployment of the armed forces. This novel “constantinian” army structure remained in place -with some additions and alterations- throughout the late Roman and early Byzantine period, until the emergence of the “themata” nearly three centuries later. Constantine’s successors (337-395) maintained and propelled all those settings. New military commands emerged as the empire was gradually separated into two halves, the western and the eastern Roman Empire. Then, the military organization was systematized, always onto the constantinian trail. By the late 4th century AD the army had more or less obtained its final shape. The order of battle was displayed in the Notitia Dignitatum, an official document that recorded the entire state apparatus.

Αυτή η διδακτορική διατριβή στοχεύει στην παροχή μιας εις βάθος γνώσης σχετικά με τον στρατό της ύστερης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Μελετήσαμε εκατοντάδες πηγές και σύγχρονη βιβλιογραφία, προκειμένου να αναλύσουμε και να παρουσιάσουμε τη στρατιωτική οργάνωση της ύστερης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στα βασικά δομικά χαρακτηριστικά της, δηλαδή στην εξέλιξη των στρατιωτικών μονάδων, της (ανώτερης) στρατιωτικής διοίκησης, των οχυρώσεων και της αμυντικής στρατηγικής. Η διατριβή αποτελείται από πέντε μέρη/κεφάλαια. Αρχικά, μελετήσαμε την περίφημη «κρίση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ.». Οι πρώτες ενδείξεις στρατιωτικών αλλαγών έγιναν εμφανείς ήδη από τη δυναστεία των Σεβήρων (193-235), χάρη σε ορισμένα μέτρα που έλαβε ο αυτοκράτορας Σεπτίμιος Σεβήρος (193-211). Ο Γαλλιηνός (253-268) υπήρξε ο πρώτος ηγεμόνας, ο οποίος συνειδητά προσπάθησε να αντιστρέψει μια εξαιρετικά κρίσιμη κατάσταση με την εφαρμογή διαφόρων στρατιωτικών μέτρων. Αξιοποίησε σε μεγάλο βαθμό το ιππικό, σε συνδυασμό όμως με άλλα εκστρατευτικά αποσπάσματα πεζικού. Με τον τρόπο αυτό σχημάτισε ισχυρούς στρατούς κρούσης. Σταδιακά ανέπτυξε ένα δίκτυο στρατιωτικών/στρατηγικών βάσεων στα συρρικνωμένα εδάφη του. Μεταξύ των ετών 260-284 οι συγκλητικοί έπαψαν να στελεχώνουν τη στρατιωτική διοίκηση και αντικαταστάθηκαν εξ ολοκλήρου από επαγγελματίες στρατιώτες που προέρχονταν από την ιππική τάξη. Στην εξαιρετικά δημιουργική και εποικοδομητική εποχή του αυτοκράτορα Διοκλητιανού και της Τετραρχίας (284-312/3) συνέβησαν: η ενίσχυση του στρατού, ο σχηματισμός πολλών νέων μονάδων, η δημιουργία στρατών συνοδείας των Τετραρχών ηγεμόνων (comitatus), η σταδιακή τοποθέτηση δουκών (duces) ως συνοριακών στρατιωτικών, και, τέλος, η αναδιάρθρωση της αμυντικής στρατηγικής. Όλα αυτά τα μέτρα ήταν καίριες οργανωτικές επιλογές του Διοκλητιανού, τις οποίες ακολούθησαν και επεξέτειναν οι συνάδελφοι και οι διάδοχοί του. Ο Μέγας Κωνσταντίνος (306-337) υπήρξε ο ουσιαστικός και αποτελεσματικός μεταρρυθμιστής του ύστερου ρωμαϊκού στρατού. Η βασιλεία του σηματοδότησε: τον οριστικό διαχωρισμό των αυτοκρατορικών στρατευμάτων σε συνοριακά στρατεύματα (limitanei) και εκστρατευτικά σώματα στρατού κρούσης (comitatenses), τη δημιουργία νέων στρατηγών, των μαγίστρων (magistri), τη θέσπιση των «παλατινών σχολών» (scholae palatinae) ως νέας και αποκλειστικής αυτοκρατορικής φρουράς, την αναβάθμιση των προτηκτόρων και των δομεστίκων (protectores - domestici) σε ένα είδος σώματος δόκιμων αξιωματικών, και, τέλος, την προσαρμογή της στρατηγικής σε μια λειτουργία ή πρακτική «άμυνας σε βάθος», που εκπορευόταν από τη συνολική διάταξη των ενόπλων δυνάμεων. Τούτη η «κωνσταντίνεια» δομή του στρατού διατηρήθηκε -με ορισμένες προσθήκες και βελτιώσεις- σε ολόκληρη την ύστερη Ρωμαϊκή και πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, μέχρι την εμφάνιση των στρατιωτικών «θεμάτων», περίπου τρεις αιώνες αργότερα. Οι διάδοχοι του Μ. Κωνσταντίνου (337-395) διαφύλαξαν και προώθησαν ή αναβάθμισαν όλες αυτές τις καινούργιες στρατιωτικές ρυθμίσεις. Νέες στρατιωτικές διοικήσεις προέκυψαν χάρη στη σταδιακή διαίρεση της αυτοκρατορίας σε δύο τμήματα, το δυτικό και το ανατολικό ρωμαϊκό κράτος. Τότε, η στρατιωτική οργάνωση συστηματοποιήθηκε, πάντα πάνω στα αχνάρια των κωνσταντίνειων μεταρρυθμίσεων. Μέχρι τα τέλη του 4ου αιώνα ο στρατός είχε λάβει την τελική του μορφή. Η διάταξη μάχης αποτυπώθηκε στη Notitia Dignitatum, ένα επίσημο κρατικό έγγραφο, όπου είχε τότε καταγραφεί το σύνολο του κρατικού μηχανισμού.