Το υπόρχημα στον αρχαϊκό λυρισμό και στο αρχαίο δράμα: ειδολογική και θεματική προσέγγιση

Abstract

The aim of this thesis is the study of hyporcheme, an ancient poetic genre of lyrical character and choral performance, which during the early period of its creation, was dedicated to god Apollo. Based on evidence coming from late ancient writers and thanks to the information one can extract from the partly saved hyporchemes themselves the thesis probes into the special characteristics of hyporchematic poetry (dancing, metre, melody, harmony, diction), its relationship with other similar choral genres, such as the dithyramb and the paean, and also the structure and the thematic material of hyporchematic poems. There is a detailed reference to the finders and the first creators of hyporchemes, while the relevant extracts saved from the poetic production of Pindarus, Bacchylides and Pratinas are studied thoroughly. What is next attempted is the tracing of the “hyporchematic manner” in plays which belong to other genres, such as the epic and the drama. In this context, descriptive references to hyporchematic dancing contained in the Iliad, the Odyssey and the Homeric Hymn to Apollo are scrutinized. Essential part of this scrutiny refers to the tracing of hyporchematic reminders in the fully saved tragedies of Aeschylus, Sophocles and Euripides, in the comedies of Aristophanes as well as in the extant extracts of the satyr plays. The hyporcheme is examined as an autonomous choral genre as well as a particular way of choral performance that remains in the classic era contained in the attic drama and adapted to the political, social, artistic and poetic requirements of the 5th century BC Athens. The genre is assimilated by the dramatic poetry, which sometimes develops it creatively and sometimes deconstructs it or parodies it by bringing it into play in scenes where the plot requires intense dancing as an expression of emotional overexcitation enhancing a play’s tragic irony. Special emphasis is given to the self-referent mood expressed by the Chorus through its hyporchemes, in which lyrics and mimic movements are combined indissolubly and harmonically. This thesis attempts to approach the thematic material of hyporchemes and their function within the specific broad lyric or dramatic context of their choral performance. It also engages with the study of the evolutionary course of this choral genre in the archaic and classic era.

Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η μελέτη του υπορχήματος, ενός αρχαίου ποιητικού είδους υμνητικού χαρακτήρα και χορικής εκτέλεσης, που κατά την πρώιμη φάση της δημιουργίας του ήταν αφιερωμένο στον θεό Απόλλωνα. Βάσει μαρτυριών που προέρχονται από συγγραφείς της ύστερης αρχαιότητας αλλά και χάρη στις πληροφορίες που μπορεί κανείς να αλιεύσει από τα ίδια τα αποσπασματικά σωζόμενα υπορχήματα, διερευνώνται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της υπορχηματικής ποίησης (όρχηση, μέτρο, μέλος, αρμονία, λόγος), η σχέση της με άλλα όμορα χορικά είδη, όπως ο διθύραμβος και ο παιάνας, αλλά και η δομή και θεματολογία των υπορχηματικών ποιημάτων. Γίνεται εκτενής αναφορά στους ευρετές και πρώτους δημιουργούς υπορχημάτων, ενώ μελετώνται διεξοδικά τα σχετικά αποσπάσματα που σώζονται από την ποιητική παραγωγή του Πινδάρου, του Βακχυλίδη και του Πρατίνα. Επιχειρείται στη συνέχεια ο εντοπισμός του υπορχηματικού τρόπου σε έργα που ανήκουν σε άλλες ειδολογικές κατηγορίες, όπως το έπος και το δράμα. Στο πλαίσιο αυτό εξετάζονται περιγραφικές αναφορές σε υπορχηματική όρχηση που ενυπάρχουν στην Ἰλιάδα, την Ὀδύσσεια και τον Ομηρικό ύμνο εις Απόλλωνα, ενώ μεγάλη έκταση στην πραγμάτευση αυτή καταλαμβάνει η ανίχνευση υπομνήσεων υπορχήματος στις εξ ολοκλήρου σωζόμενες τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, στις κωμωδίες του Αριστοφάνη αλλά και στα αποσπάσματα σατυρικών δραμάτων που διαθέτουμε. Το υπόρχημα εξετάζεται τόσο ως αυτόνομο χορικό είδος όσο και ως ιδιαίτερος τρόπος χορικής εκτέλεσης που επιβιώνει και στην κλασική εποχή εγκιβωτιζόμενο μέσα στο αττικό δράμα και προσαρμοζόμενο στις πολιτικές, κοινωνικές, καλλιτεχνικές και ποιητικές απαιτήσεις της Αθήνας του 5ου αι. π.Χ. Το είδος αφομοιώνεται από τη δραματική ποίηση, που άλλοτε το αξιοποιεί δημιουργικά και άλλοτε το αποδομεί ή το παρωδεί, επιστρατεύοντάς το σε σημεία που η υπόθεση του έργου απαιτεί έντονη όρχηση ως εξωτερίκευση συναισθηματικής υπερδιέγερσης εντείνοντας ενίοτε την τραγική ειρωνεία. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αυτοαναφορική διάθεση που εκφράζει ο Χορός μέσα από τα υπορχήματά του, όπου λόγος και μιμητικές κινήσεις συνδυάζονται ακατάλυτα και αρμονικά. Με τη διατριβή αυτή επιδιώκεται η προσέγγιση της θεματολογίας των υπορχημάτων, του ρόλου που επιτελούσαν, ανάλογα με το εκάστοτε ευρύτερο λυρικό ή δραματικό πλαίσιο της χορικής τους εκτέλεσης, καθώς επίσης και η μελέτη της εξελικτικής πορείας του χορικού αυτού είδους κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή.