Η αρμονική σύνθεση ως φορέας θεμελιωδών αρχών στην καλλιτεχνική δημιουργία: μία εμβάθυνση στο έργο του Johannes Vermeer

Abstract

Vermeer’s name and work are often connected by his studiers to a mystery. Most of the documents that refer to Vermeer are related to his family, even though the artist’s fame has spread also beyond Delft, where he was born and lived. For example, none of his personal documents or correspondence survive, nor any of the painter’s drawings or drafts –no element that might contribute to a deeper understanding of his intellectual and artistic temperament. The only element that really connects us to his interests, his pursuits and his temperament is his oeuvre itself. And here lies yet another question mark. Vermeer died at the age of just 43 years old leaving behind less than 50 works, of which 34-36 have been acknowledged to date. It is thereby estimated that the artist would complete only about two works per year; Works that are usually notably small in size, so as to assume that the time required for their creation would be less than in the case their size were, for example, double or triple. This dissertation aims at a deeper understanding of Vermeer’s work. Even though it is analyzed in the spatio-temporal context in which it is included, the Dutch Golden Age and the social, economic and political circumstances in Delft, where the artist lived, the research hypothesis is not limited to the ineffectual impression that his oeuvre is simply compliant with the requirements of this framework, as some experts claim.Initially, the elements that feature relations with contemporary artists and possible teachers are explored, as there is no documentation of Vermeer’s apprenticeship, in or outside Delft, or of his relationships with other artists. It was finally suggested, after thorough research, that Vermeer had different teachers during the overall period of his apprenticeship, which explains why there isn’t a very strong univocal influence on his work. The possible reasons, why he was not officially documented as an apprentice of at least one of the three artists that are hereby suggested as the most predominant ones, are individually analyzed.In order to deepen into Vermeer’s distinctiveness however, his artworks were paralleled with artworks of various distinguished contemporary Dutch painters. This comparison was proven an invaluable guide to a different viewing of his work, as this stands discreetly distant. The consistency of his images is remarkable, especially of his relatively mature works. The peculiar limitations of these works appear in contradistinction to the ensemble of daily life depictions. Vermeer is distinguished by being notably faithful, notably committed to a very specific “mise en scene”. His works constitute a unity with a specific identity; His intent structures clearly and with consistency the ensemble of his compositions.As a next step, the relationship of Vermeer’s work to the work of the Flemish Jan van Eyck, who left his mark on the History of Art at least two centuries earlier, was thoroughly explored. The comparison concentrated on the values that consistently govern the work and formulate the personal artistic proposal of the two creators. Gradually, an integrated proposal is established, in the entire dissertation, on Vermeer’s total approach, which, according to the tradition that he inherited from Jan van Eyck, is based on a geometric structure, and impregnates with meaning all the individual elements that constitute his compositions. At the same time, according to the spirit of his era, the rendering of Vermeer’s depictions is utterly naturalistic. This is precisely the most misleading point in the eyes of a modern viewer. As was established in this dissertation, the camera obscura was the pioneering, for his time, tool that gave Vermeer the opportunity to support his naturalistic depictions with pure and complex geometry. The process that is hereby suggested that the artist followed reveals in total a complex mental schema-conception and a deep preparatory work underlying each work. This whole process provides an interpretation for the perfection of his oeuvre and for the limited number of his artworks, as such a methodology would require time-consuming elaboration for the formation of the desired outcome.As a possible link to Vermeer’s use of the camera obscura, Constantijn Huygens is suggested in preceding studies, a distinguished Dutch diplomat and intellectual, poet and composer. In this dissertation the link to his son Christiaan Huygens (1629-95), a distinguished mathematician, astronomer and physicist, is asserted as more probable. An integrated proposal is thus developed that connects the great artist with the leading scientist. Subsequently, the geometric structure of Vermeer’s works was explored. Some fragmentary proposals by other researchers were presented, while a thorough approach of the geometric structure of specific paintings was conducted. The particularly elaborated and precise geometric structure of his compositions was thus ascertained, as implemented even in the way the forms of his protagonists are included, and the systematic use of the proportion of the golden section –the Divine Proportion, the universal ratio that expresses a perfection of beauty in nature and art, according to Luca Pacioli (1509).The harmony that characterizes Vermeer’s compositions, but also the way in which the persons that feature in them harmonize with their environment, point to the survival of Platonic principles in his oeuvre. This suggestion is reinforced with the disclosure of the use of the golden section in the internal structure of his paintings, as, in addition, with the deepening in the overall meaning of his works.This dissertation concludes in the overall overview of Vermeer’s mature works as a consistent system, regarding, on the one hand, the symbols, the meaning and the philosophy that govern them, and, on the other hand, regarding the geometry that structures them. As the conceptual and the compositional off-centre centre of the compositions may be supported by the formulation of the golden spiral, the way that this specific formulation highlights visible axes and characteristic points in the artist’s works is analyzed. Besides the fact that the results in the fit of the spiral are sometimes astonishing, this formulation is proven overall a useful tool for the approach of the meaning of Vermeer’s mature works. The (equiangular) spiral, however, attracts the interest of the scientific community during Vermeer’s time with its ‘magical’ properties, as was traced in the correspondence of three of its distinguished representatives, Descartes, Mersenne, and Christiaan Huygens. Besides, the spirals and their design are studied already from Archimedes’ time, as is evident in the manuscripts of the painter and mathematician of the Renaissance, Pierro de la Fransesca. As analyzed in total, the possible inscription of the golden spiral as a basis for the geometry of his compositions wouldn’t have been a complicated task for Vermeer. For the attribution of meaning based on the spiral, Vermeer’s mature works were separated in sections. As established by the individual analysis of the symbols and the overall composition of each work, the section with the more early works is linked to the theme of love and conquest, where the virtue of Temperance and its loss are important in the interpretation of each work, whereas in another section the protagonists may even act as personifications of virtues. In the letters’ section, where the connection to the beloved who is absent is sought, the protagonists are again distinguished for their virtue, their faithfulness and their perseverance. In another section, music is connected mainly with love (and light, or their lack), the tuning and harmonization of the ones in love, or even with Platonic love.The section of Vermeer’s allegorical works was left last purposely, because the analysis of these works was more complex and extensive, with parallel analyses of the different approaches of allegory and symbolism, and the connection of allegory to mathematical relationships, according to Neoplatonic views, which render allegory as the way for the revelation of the absolute truth. As was detected, the depiction of the withdrawn curtain in both allegorical works is linked to the significance of a revelation. The mask that is depicted in ‘The Art of Painting’ is recognized as a mask of Apollon Mousagetēs (Apollo Muse-leader), god of light, who makes everything manifest and visible, with the attribute of the sun light to penetrate hidden causes. The symbolic introduction of sun light, that Panofsky points out for Van Eyck, attaching a transcendental nuance to it, inheres also within Vermeer’s work, as is overall analyzed.Besides, the spiral, as analyzed in its different appearances in nature and in art, may form a symbol with a deep meaning, that is connected to the worship of the sun and that is honored since ancient times. The overall attribution of meaning to Vermeer’s works, through a primordial symbol that may connect his depictions with a trajectory to the light, with the exceptional transcendental nuance that is given to this light through Vermeer’s oeuvre in total, becomes thus more than attractive.Among the numerous and extensive studies on Vermeer’s oeuvre, there are some that provide insight into his approach, others that enlighten specific aspects of his oeuvre or his life, and others, for which any truth of his oeuvre evades. It is a real challenge for the contemporary viewer to apprehend this complex mental schema that is suggested in this dissertation to be structuring each of Vermeer’s works; this geometric web of correlations among the persons depicted and the objects-symbols in the particular setting that surrounds them –as well as to realize that the artist dedicated all this time and devotion to complete his compositions. The artist completed only about two paintings per year of his relatively brief life-even though he would have every reason, judging by the needs of his large family, to be more productive. It appears however that he was loyal until the end to his distinctive and splendid vision –which indeed awards to him the glorious laurels that adorn the head of Clio in the ‘Art of Painting’.

Το όνομα και το έργο του Vermeer συχνά συνδέεται από τους μελετητές του με ένα μυστήριο. Τα περισσότερα από τα κείμενα που αναφέρονται στον Vermeer σχετίζονται με την οικογένειά του, αν και η φήμη του ζωγράφου είχε εξαπλωθεί και πέρα από το Delft, όπου γεννήθηκε και έζησε. Δεν διασώζονται, για παράδειγμα, προσωπικά του κείμενα ή προσωπική του αλληλογραφία, κάποιο σχέδιο ή προσχέδιο του ζωγράφου –κανένα στοιχείο που να συμβάλλει σε μια εμβάθυνση στην πνευματική και καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία του. Το μόνο στοιχείο που μας συνδέει πραγματικά με τα ενδιαφέροντα, τις αναζητήσεις και την ιδιοσυγκρασία του είναι το ίδιο του το έργο. Και εδώ προκύπτει ένα ακόμα ερωτηματικό. Ο Vermeer απεβίωσε σε ηλικία μόλις 43 ετών αφήνοντας πίσω του λιγότερο από 50 έργα, από τα οποία σήμερα έχουν αναγνωρισθεί τα 34-36. Υπολογίζεται λοιπόν ότι ο καλλιτέχνης ολοκλήρωνε περίπου δύο μόνο έργα το χρόνο· Έργα που είναι συνήθως ιδιαίτερα μικρών διαστάσεων, ώστε να μπορεί να υποτεθεί ότι ο απαιτούμενος χρόνος δημιουργίας τους θα ήταν λιγότερος απ’ ότι στην περίπτωση που αυτά ήταν διπλάσια ή τριπλάσια για παράδειγμα σε μέγεθος.Στην μελέτη αυτή, γίνεται μια εμβάθυνση στο έργο του Vermeer. Αν και εξετάζεται στο χωροχρονικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται, τη Χρυσή Εποχή της Ολλανδίας και τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές συνθήκες στο Delft, όπου έζησε ο καλλιτέχνης, η ερευνητική υπόθεση δεν περιορίζεται στην στείρα εντύπωση ότι το έργο του απλά συμμορφώνεται με τις επιταγές αυτού του πλαισίου, όπως υποστηρίζουν κάποιοι μελετητές.Αρχικά διερεύνηθηκαν τα στοιχεία που αναδεικνύουν συγγένειες με σύγχρονούς του καλλιτέχνες και με πιθανούς δασκάλους του, καθώς δεν υπάρχουν καταγραφές για την όποια μαθητεία του, εντός ή εκτός του Delft, ή για τις σχέσεις του Vermeer με άλλους ζωγράφους. Προτάθηκε τελικά, κατόπιν διεξοδικής έρευνας, ότι ο Vermeer είχε διαφορετικούς δάσκαλους στο συνολικό διάστημα της μαθητείας του, γεγονός που αιτιολογεί γιατί δεν είναι έντονη κάποια μονοσήμαντη επιρροή στο έργο του. Αναλύθηκαν επιμέρους οι πιθανοί λόγοι που δεν καταγράφηκε επίσημα ως μαθητής ενός έστω από τους τρεις που προτείνονται ως επικρατέστεροι.Για την εμβάθυνση όμως στην ιδιαιτερότητα του Vermeer παραλληλίστηκαν στη συνέχεια έργα του με έργα διάφορων διακεκριμένων σύγχρονών του Ολλανδών ζωγράφων. Αυτή η σύγκριση αποτέλεσε έναν πολύτιμο οδηγό για μια διαφορετική ανάγνωση του έργου του, καθώς αυτό στέκει διακριτικά αποστασιοποιημένο. Εντυπωσιάζει η συνέπεια των απεικονίσεων του, ιδιαίτερα της ενότητας των σχετικά ώριμων έργων του. Οι ιδιότυποι περιορισμοί αυτών των έργων έρχονται σε αντιπαράθεση με το σύνολο των απεικονίσεων καθημερινής ζωής. Ο Vermeer διακρίνεται ως ιδιαίτερα πιστός, ιδιαίτερα προσηλωμένος, σε μια πολύ συγκεκριμένη «σκηνοθεσία». Τα έργα του αποτελούν μια ενότητα με συγκεκριμένη ταυτότητα· Η πρόθεση του δομεί ξεκάθαρα και με συνέπεια το σύνολο των συνθέσεων του.Σε ένα επόμενο βήμα, διερευνήθηκε διεξοδικά η συγγένεια του έργου του Vermeer με το έργο του Φλαμανδού Jan van Eyck, που άφησε το στίγμα του στην Ιστορία της Τέχνης τουλάχιστον δύο αιώνες νωρίτερα. Η σύγκριση επικεντρώθηκε στις αρχές που διέπουν με συνέπεια το έργο και διαμορφώνουν την προσωπική καλλιτεχνική πρόταση των δύο δημιουργών. Τεκμηριώνεται σταδιακά, στο σύνολο της μελέτης, μια ολοκληρωμένη πρόταση πάνω στη συνολική προσέγγιση του Vermeer, η οποία, σε συμφωνία με την παράδοση που του κληρονομήθηκε από τον Jan van Eyck, βασίζεται στη γεωμετρική δομή, και διαποτίζει με νόημα όλα τα επιμέρους στοιχεία που απαρτίζουν τις συνθέσεις του. Ταυτόχρονα, σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής του, η απόδοση των απεικονίσεων του Vemeer είναι απόλυτα νατουραλιστική. Αυτό ακριβώς είναι και το πιο παραπλανητικό σημείο στα μάτια ενός σύγχρονου θεατή. Όπως τεκμηριώθηκε σε αυτήν την έρευνα, η camera obscura είναι το πρωτοποριακό για την εποχή του εργαλείο που δίνει στον Vermeer τη δυνατότητα να υποστηρίξει τις νατουραλιστικές απεικονίσεις του με καθαρή και σύνθετη γεωμετρία. Η διαδικασία που προτείνεται ότι ακολουθούσε ο ζωγράφος συνολικά φανερώνει ένα σύνθετο νοητικό σχήμα-σύλληψη και μια βαθιά προεργασία πίσω από κάθε έργο. Η όλη αυτή προσέγγιση δίνει μια ερμηνεία για την τελειότητα που αποπνέει το έργο του Vermeer και για τον περιορισμένο αριθμό των έργων του, καθώς μια τέτοια μεθοδολογία θα απαιτούσε χρονοβόρα επεξεργασία για τη διαμόρφωση του επιθυμητού αποτελέσματος.Ως πιθανός συνδετικός κρίκος του Vermeer με την χρήση της camera obscura προτείνεται, σε μελέτες που έχουν προηγηθεί, ο Constantijn Huygens, που ήταν διακεκριμένος Ολλανδός διπλωμάτης και λόγιος, ποιητής και συνθέτης. Σε αυτήν την μελέτη υποστηρίζεται ως πιο πιθανή η σύνδεση του Vermeer με τον υιό Christiaan Huygens (1629-95), διακεκριμένο μαθηματικό, αστρονόμο και φυσικό. Αναπτύσσεται έτσι μια ολοκληρωμένη πρόταση που συνδέει τον μεγάλο καλλιτέχνη με τον κορυφαίο επιστήμονα. Στη συνέχεια μελετήθηκε η γεωμετρική δομή των έργων του Vermeer. Παρουσιάστηκαν κάποιες αποσπασματικές προτάσεις άλλων μελετητών, ενώ έγινε μια επιμελής προσέγγιση της γεωμετρικής δομής συγκεκριμένων έργων του μέσα από μια σειρά διαγραμμάτων. Διαπιστώθηκε η ιδιαίτερα μελετημένη και ακριβής γεωμετρική δομή των συνθέσεών του, που εφαρμόζεται ακόμα και στον τρόπο που εντάσσονται οι φιγούρες των πρωταγωνιστών του, και η συστηματική χρήση της αναλογίας της χρυσής τομής –της Θεϊκής Αναλογίας, της παγκόσμιας σχέσης που εκφράζει μια τελειότητα του ωραίου στη φύση και στην τέχνη, σύμφωνα με τον Luca Pacioli (1509).Η αρμονία που χαρακτηρίζει τις συνθέσεις του Vermeer, αλλά και ο τρόπος που τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν σε αυτές εναρμονίζονται με το περιβάλλον τους, παραπέμπει στην επιβίωση Πλατωνικών αρχών στο έργο του. Αυτή η πρόταση ενισχύεται με την αποκάλυψη της χρήσης της χρυσής τομής στην εσωτερική δομή των έργων του, όπως επίσης και με την εμβάθυνση στη νοηματοδότηση των έργων του συνολικά. Η συγκεκριμένη μελέτη καταλήγει στη συνολική θέαση των ώριμων έργων του Vermeer σαν ένα συνεπές σύστημα, τόσο όσον αφορά στα σύμβολα, τη νοηματοδότηση και τη φιλοσοφία που τα διέπει, όσο και όσον αφορά στη γεωμετρία που τα δομεί. Καθώς το νοηματικό και συνθετικό έκκεντρο κέντρο των συνθέσεων δύναται να υποστηριχθεί από τη χάραξη της σπείρας της χρυσής τομής, αναλύεται ο τρόπος που η συγκεκριμένη χάραξη αναδεικνύει ορατούς άξονες και χαρακτηριστικά σημεία στα έργα του ζωγράφου. Πέρα από το γεγονός ότι τα αποτελέσματα στην εφαρμογή της σπείρας είναι κάποιες φορές εντυπωσιακά, η χάραξη αυτή αποδεικνύεται συνολικά ένα χρήσιμο εργαλείο για την προσέγγιση της νοηματοδότησης των ώριμων έργων του Vermeer. Η (ισογώνια) σπείρα άλλωστε συγκεντρώνει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας την εποχή του Vermeer με τις ‘μαγικές’ ιδιότητές της, όπως εντοπίστηκε και στην αλληλογραφία τριών διακεκριμένων εκπροσώπων της, του Καρτέσιου, του Mersenne, και του Christiaan Huygens. Ωστόσο, οι σπείρες και η κατασκεύη τους μελετώνται ήδη από την εποχή του Αρχιμήδη, όπως φαίνεται και στα χειρόγραφα του, ζωγράφου και μαθηματικού της Αναγέννησης, Pierro de la Fransesca. Όπως αναλύεται συνολικά, δεν θα ήταν ένα πολύπλοκο εγχείρημα για τον Vermeer η πιθανή χάραξη της σπείρας της χρυσής τομής σαν βάση για τη γεωμετρία των συνθέσεων του.Για την νοηματοδότηση των ώριμων έργων του Vermeer βάσει της σπείρας, γίνεται ο διαχωρισμός τους σε ενότητες. Όπως τεκμηριώνεται από την επιμέρους ανάλυση των συμβόλων και της συνολικής σύνθεσης για κάθε έργο, η ενότητα με τα πιο πρώιμα έργα συνδέεται με το θέμα του έρωτα και της κατάκτησης, όπου η αρετή της Εγκράτειας και η απώλειά της παίζουν σημαντικό ρόλο στην ερμηνεία του κάθε έργου, ενώ σε άλλη ενότητα οι πρωταγωνίστριες ή πρωταγωνιστές λειτουργούν μάλιστα και σαν προσωποποιήσεις αρετών. Στην ενότητα με τα γράμματα, όπου επιδιώκεται η σύνδεση με τον αγαπημένο που απουσιάζει, οι πρωταγωνίστριες και πάλι διακρίνονται για την αρετή, την πιστότητα και την εγκαρτέρηση τους. Σε άλλη ενότητα, η μουσική συνδέεται κυρίως με την αγάπη (και το φως, ή την έλλειψή τους), τον συντονισμό και την εναρμόνιση αυτών που αγαπιούνται, ή ακόμα και με τον Πλατωνικό έρωτα. Η ενότητα με τα αλληγορικά έργα του Vermeer αφέθηκε σκόπιμα τελευταία γιατί η ανάλυση αυτών των έργων ήταν πιο σύνθετη και εκτενέστερη, με παράλληλες αναλύσεις των διαφορετικών προσεγγίσεων της αλληγορίας και του συμβολισμού, και της σύνδεσης της αλληγορίας με τις μαθηματικές σχέσεις, σύμφωνα με Νεοπλατωνικές θεωρήσεις, που καθίστα την αλληγορία ως τον τρόπο για την αποκάλυψη της απόλυτης αλήθειας. Όπως επισημάνθηκε, και στα δύο αλληγορικά έργα του Vermeer η απεικόνιση της αποτραβηγμένης κουρτίνας συνδέεται με τη σημασία της αποκάλυψης. Το προσωπείο που απεικονίζεται στο έργο ‘Η Τέχνη της Ζωγραφικής’, αναγνωρίζεται ως προσωπείο του Απόλλωνα-Μουσηγέτη, θεού του φωτός, που κάνει δήλα και ορατά τα πάντα, με την ιδιότητα του ηλιακού φωτός να εισχωρεί στις κρυμμένες αιτίες. Η συμβολική εισαγωγή του φωτός του ήλιου, που επισημαίνει και ο Panofsky για τον Van Eyck, προσδίδοντάς της μια μεταφυσική χροιά, ενυπάρχει, όπως αναλύεται συνολικά, και στο έργο του Vermeer.Άλλωστε, η σπείρα, όπως αναλύεται στις διαφορετικές εμφανίσεις της στη φύση και στην τέχνη, δύναται να αποτελεί ένα σύμβολο με βαθιά σημασία, που συνδέεται με τη λατρεία του ήλιου και που τιμάται από αρχαιοτάτων χρόνων. Η συνολική νοηματοδότηση των έργων του Vermeer, μέσα από ένα αρχέγονο σύμβολο που δύναται να συνδέει τις απεικονίσεις του με μια πορεία προς το φως, με την ιδιαίτερη μεταφυσική χροιά που δίνεται σε αυτό το φως μέσα από το έργο του Vermeer συνολικά, γίνεται έτσι περισσότερο από ελκυστική.Από τις πολυάριθμες και εκτενείς μελέτες πάνω στο έργο του Vermeer, υπάρχουν κάποιες που εμβαθύνουν στην προσέγγιση του, άλλες που διαφωτίζουν συγκεκριμένες πτυχές του έργου ή του βίου του, και άλλες, στις οποίες διαφεύγει η αλήθεια του έργου του. Είναι πρόκληση για τον σύγχρονο θεατή να συλλάβει αυτό το σύνθετο νοητικό σχήμα που προτείνεται στη συγκεκριμένη μελέτη για την προσέγγιση των έργων του Vermeer, αυτόν τον γεωμετρικό ιστό συσχετίσεων μεταξύ των προσώπων που απεικονίζονται και των αντικειμένων-συμβόλων στον ιδιαίτερο χώρο που τα περιβάλλει –όπως άλλωστε και να συνειδητοποιήσει ότι ο ζωγράφος αφιέρωνε όλον αυτόν τον χρόνο και την προσήλωση για να ολοκληρώσει τις συνθέσεις του. Ο ζωγράφος ολοκλήρωνε μόνο δύο περίπου έργα κάθε χρόνο της σύντομης σχετικά ζωής του –ενώ θα είχε κάθε λόγο, αν κρίνουμε από τις ανάγκες της πολυμελούς οικογένειάς του, να είναι περισσότερο παραγωγικός. Όπως φαίνεται όμως, έμεινε πιστός μέχρι τέλους στο ιδιάζων και υπέροχο όραμά του –που του απονέμει πράγματι τις ένδοξες δάφνες που κοσμούν το κεφάλι της Κλειούς στην ‘Τέχνη της Ζωγραφικής’.