Η ανάπτυξη των γνωστικών και μεταγνωστικών διαστάσεων του συστήματος της προσοχής σε παιδιά σχολικής ηλικίας

Abstract

The developmental pattern of basic aspects of attention (selective, sustained, divided, and shift in attention) and meta-attention in children aged from 6 to 12 years was investigated in the present study. One hundred and seventy two typically developing children between the age of 6 and 12 years (88 girls) and a clinical sample of 19 children (14 boys) diagnosed with the Combined Type of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD-C) participated in the study. Children were tested individually with both attention batteries and meta-attention tasks. For the evaluation of attention, tasks from a traditional “paper-and-pencil” assessment battery for attention (Test of Everyday Attention for Children) and a computerized battery (Test of Attentional Performance for Children) were adjusted for the Greek population and administered to the participants. Meta-attention was evaluated as metacognitive knowledge of attention through a semi-structured interview, a self-report questionnaire, and hypothetical scenarios for the assessment of awareness of attention limitations. Results from the validation of the tools in Greek population yielded good factorial, divergent, convergent, predictive, and discriminant validity. After controlling for verbal intelligence and both parents’ educational level, a rapid improvement of attentional performance between the ages of 8 to 10 years was detected. No such period of rapid improvement was observed, however, in meta-attention. In constrast, the findings indicated a gradual development in children’s awareness regarding factors affecting attention, while other aspects of meta-attention investigated in the present study probably improve only later in the developmental course. Finally, the results provide evidence that children with ADHD-C present not only executive control deficits, but also metacognitive deficits concerning the awareness of attention limitations. More specifically, the severly impaired performance of children with ADHD-C both in identifying internal limitation factors of attention (e.g., interest, fatigue, emotional state) in hypothetical scenarios and in perceiving the function of attention as a cognitive process, support the idea of a potential dysfunction of meta-attention in ADHD-C. Such deficits may affect monitoring and regulation of attention during the learning procedure.

Στην παρούσα μελέτη διερευνήθηκε το αναπτυξιακό πρότυπο, πρώτον, βασικών εκφάνσεων της προσοχής (επιλεκτική, συντηρούμενη, διαμοιραζόμενη, και στροφή προσοχής) και, δεύτερον, της μετα-προσοχής, ως μεταγνωστική γνώση για τη λειτουργία της προσοχής, σε παιδιά ηλικίας από 6 έως 12 ετών. Στην έρευνα συμμετείχαν 172 τυπικώς αναπτυσσόμενα παιδιά ηλικίας από 6 έως 12 ετών (88 κορίτσια) και ένα κλινικό δείγμα 19 παιδιών (14 αγόρια) με διάγνωση Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητας Μικτού Tύπου (ΔΕΠ-Υ/MT). Η εξέταση των παιδιών ήταν ατομική και περιλάμβανε γνωστικές δοκιμασίες της προσοχής και μεταγνωστικά έργα. Για την αξιολόγηση της προσοχής προσαρμόστηκαν στα ελληνικά και χορηγήθηκαν έργα από μία παραδοσιακή συστοιχία εκτίμησης της προσοχής «με χαρτί-και-μολύβι» (το Τεστ Προσοχής για Καθημερινές Δραστηριότητες για Παιδιά) και από μία ηλεκτρονική συστοιχία (το Τεστ Επίδοσης της Προσοχής για Παιδιά). Καθώς εισήχθησαν για πρώτη φορά τέτοιες δοκιμασίες στον ελληνικό πληθυσμό, ο έλεγχος των ψυχομετρικών τους ιδιοτήτων στον τυπικώς αναπτυσσόμενο σχολικό πληθυσμό και στο κλινικό δείγμα των παιδιών με ΔΕΠ-Υ/ΜΤ αποτέλεσε έναν επιμέρους στόχο της έρευνας. Η μετα-προσοχή αξιολογήθηκε με έργα που κατασκευάστηκαν για την παρούσα μελέτη και περιλάμβαναν: ημι-δομημένη συνέντευξη, ένα ερωτηματολόγιο αυτο-αναφορών, και υποθετικά σενάρια για την αξιολόγηση της ενημερότητας των περιορισμών της προσοχής. Τα αποτελέσματα από τον έλεγχο της εγκυρότητας εφαρμογής των εργαλείων στον ελληνικό πληθυσμό έδειξαν ότι διαθέτουν καλή παραγοντική, αποκλίνουσα, συγκλίνουσα, προβλεπτική, και διακρίνουσα εγκυρότητα. Μετά τον έλεγχο της επίδρασης της λεκτικής νοημοσύνης και του μορφωτικού επιπέδου και των δύο γονέων, εντοπίστηκε μία τάση ραγδαίας βελτίωσης των επιδόσεων στα γνωστικά έργα της προσοχής μεταξύ 8 και 10 ετών. Μία αντίστοιχη περίοδος ταχείας ανάπτυξης δεν εντοπίστηκε, ωστόσο, στα αναπτυξιακά δεδομένα που αφορούσαν τη μετα-προσοχή. Αντίθετα, παρατηρήθηκε μία σταδιακή ανάπτυξη της ενημερότητας των παιδιών για τους παράγοντες που επηρεάζουν την προσοχή, ενώ οι υπόλοιπες εκφάνσεις της μετα-προσοχής που μελετήθηκαν στην παρούσα έρευνα πιθανώς βελτιώνονται πολύ αργότερα στην ανάπτυξη του ατόμου. Τέλος, τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας παρέχουν ενδείξεις ότι τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ/MT παρουσιάζουν όχι μόνο ελλείμματα εκτελεστικού ελέγχου και διατήρησης της προσοχής, αλλά και μετα-γνωστικά ελλείμματα στην αντίληψη των περιοριστικών παραγόντων της προσοχής. Ειδικότερα, οι σοβαρού βαθμού ελλείψεις στις επιδόσεις των παιδιών με ΔΕΠ-Υ/ΜΤ στον εντοπισμό των εσωτερικών περιοριστικών παραγόντων της προσοχής (π.χ., ενδιαφέρον, κόπωση, συναισθηματική κατάσταση) σε υποθετικά σενάρια, αλλά και στην αντίληψη της προσοχής ως γνωστικής διεργασίας, υποστηρίζουν την ιδέα μίας πιθανής δυσλειτουργίας της μετα-προσοχής στη ΔΕΠ-Υ/ΜΤ. Τέτοια ελλείμματα ενδεχομένως να επηρεάζουν την παρακολούθηση και τη ρύθμιση της προσοχής κατά τη διάρκεια της μαθησιακής διαδικασίας.