Οι εικονογραφικοί κύκλοι της Αποκάλυψης του Ιωάννη στις μονές του Αγίου Όρους

Abstract

This doctoral thesis examines the ten iconographic cycles of the Revelation of John, preserved in nine monasteries at Mount Athos.The first chapter sets out some introductory information, concerning the history of the research subject (A.1), the time of writing and the content of the Book of Revelation (A.2), as well as the spread of the iconographic theme in the Byzantine (A.3) and the Post Byzantine era (A.4). Furthermore, the conditions for creating the first Athonite cycles (A.5) and the spread of the subject of the Revelation in the Orthodox East (A.6) are examined. In the second chapter, the ten iconographic cycles of the Revelation – namely those situated at the monasteries of Dionysiou (shortly after 1553), Xenophontos (1632-1654), Docheiariou (1676-1700), Megistis Lavras (1715 and 1852), Philotheou (1765), Karakallou (1767), Xiropotamou (1783), Iviron (1795) and Zographou (1817) – are presented in detail.In the third chapter, a detailed analysis of the twenty-four scenes of the Apocalypse is given, while in the fourth chapter the conclusions of the research are listed. Issues referring to the iconographic sources used by the painters in Mount Athos are thoroughly examined in this final chapter: To what extent did older Athonite cycles of the Apocalypse or – for those monuments dating after the mid-18th century – the Painter’s Manual (Hermineia) written by Dionysios of Fourna (c. 1729-1732), influence the Athonite painters? How did illustrated manuscripts with notes on Revelation affect them? Which part of a church is chosen to be decorated with an iconographic cycle of the Apocalypse? What does such a cycle have in common with the other depictions of the same place? To what extent does a donor and / or a painter contribute to the shaping of each place’s iconographic program? All the above, among others, are the desiderata of this thesis, as discussed in this final chapter.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζει τους δέκα εικονογραφικούς κύκλους της Αποκάλυψης του Ιωάννη που σώζονται σε συνολικά εννέα αθωνικές μονές.Στο πρώτο κεφάλαιο παρατίθενται κάποιες εισαγωγικές πληροφορίες αναφορικά με την ιστορία της έρευνας του θέματος (Α΄ 1), το χρόνο συγγραφής και το περιεχόμενο της Αποκάλυψης (Α΄ 2), καθώς και τη διάδοση του εικονογραφικού θέματος στη βυζαντινή (Α΄ 3) και αργότερα στη μεταβυζαντινή εποχή (Α΄ 4). Παράλληλα, εξετάζονται οι συνθήκες δημιουργίας των πρώτων αθωνικών κύκλων (Α΄ 5) και η διάδοση του θέματος της Αποκάλυψης στην ορθόδοξη Ανατολή (Α΄ 6). Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται αναλυτικά οι δέκα εικονογραφικοί κύκλοι της Αποκάλυψης, συγκεκριμένα στις μονές Διονυσίου (μετά το 1553), Ξενοφώντος (1632-1654), Δοχειαρίου (1676-1700), Μεγίστης Λαύρας (1715 και 1852), Φιλοθέου (1765), Καρακάλλου (1767), Ξηροποτάμου (1783), Ιβήρων (1795) και Ζωγράφου (1817).Στο τρίτο κεφάλαιο της διατριβής γίνεται εκτενής ανάλυση των είκοσι τεσσάρων σκηνών της Αποκάλυψης, ενώ τα συμπεράσματα της έρευνας παρατίθενται στο τέταρτο κεφάλαιο. Σε αυτό εξετάζονται κυρίως ζητήματα αναφορικά με τα εικονογραφικά πρότυπα των αθωνιτών ζωγράφων και το βαθμό επηρεασμού τους από προγενέστερους αθωνικούς κύκλους. Παράλληλα, για όσα μνημεία χρονολογούνται μετά τα μέσα του 18ου αιώνα, διερευνάται η τυχόν γνώση εκ μέρους των ζωγράφων της Ἑρμηνείας τῆς Ζωγραφικῆς Τέχνης του Διονυσίου εκ Φουρνά. Ζητούμενα της έρευνας αποτελούν, μεταξύ άλλων, η ανίχνευση της ενδεχόμενης επίδρασης εικονογραφημένων χειρογράφων με υπομνήματα στην Αποκάλυψη πάνω στους οψιμότερους κυρίως αθωνικούς κύκλους, η εξέταση της σημασίας που έχει η επιλογή ενός χώρου για την απεικόνιση του κύκλου της Αποκάλυψης, η ανίχνευση της εννοιολογικής συνάφειας που έχουν οι παραστάσεις του προφητικού κειμένου του Ιωάννη με άλλες παραστάσεις του ίδιου χώρου, καθώς και η επισήμανση της ενδεχόμενης συμβολής του κτήτορα ή / και του ζωγράφου στη διαμόρφωση του εικονογραφικού προγράμματος του συγκεκριμένου χώρου.