Ο μαντικός λόγος και τα όρια της ανθρώπινης γνώσης και δράσης στο σοφόκλειο δράμα

Abstract

Scholarly opinion about the attic tragedy almost unanimously accepts that the essence of Greek tragic theatre consists in the representation of a world of tensions, ambiguities, transformations and revelations. In the tragic perspective, the words and actions of heroes are articulated in conjunction with the divine forces, i.e. the words, the will and objectives of gods, and thus they are embedded in a level of perception where they acquire their true meaning a meaning that eludes and transcends the heroes themselves.In Sophoclean drama, the problem of the coexistence of gods and men and especially the issue of the tragic conflict of the hero with the divine prophetic utterance has been examined in its multiple dimensions: epistemological (human knowledge/doksa vs. divine knowledge/gnōsis), psychological (human will/freedom vs. divine necessity/moira), political (tyrant vs. prophet). In contrast to these approaches which are concerned primarily with the function of prophecy and mantic discourse as either a means of communication between humans and gods or simply as a repeated pattern or motif of divine warning, the focus of the present study is on the function of prophecy as a decisive discourse exemplified by human homilia, i.e. the individual’s interactive discourse and dialectic communication. This study: The Mantic Discourse and the Limits of Human Knowledge and Action in Sophoclean Drama, examines the ways in which Sophocles utilizes prophecy and mantic discourse, in order to create a series of verbal and/or silent «resonances-coincidences» in the dialogues of the dramatic characters. It is precisely through these «resonances» that the dramatist displays a deeper, inner dimension of communication of his heroes —especially the protagonists—, as he imparts to their speech, thoughts and actions psychological depth that creates an ambiguity and elusiveness somewhat similar to the ambiguity and elusiveness of the prophetic word/sign. The methodological principles of this study on the mantic discourse and prophecy as a dramatic tool in Sophoclean characterization greatly benefited from rich scholarly work on the interactive and inextricable relationship and continuity of the dramatic characters with the other two components of tragic play, namely language and plot. As noted by scholars (Garton, Gould, Easterling, Goldhill), dramatic actors —their speech and actions, and their psychological motivation— cannot be understood outside of the discourse and action of the play itself. In the tragedies examined, Trachiniae, Oedipus Rex and Philoctetes, Sophocles employs prophecy and mantic discourse in order to create an inextricable connection between the divine prophetic utterance, the human speech and action of heroes, and the plot of the play. In these plays, it is remarkable that prophecies are not just fulfilled but are redefined, in order to be identified with the plot of the entire tragedy in which they are embedded (Trachiniae); or in order to be transcribed, as the tragedy develops, either into a new oracle (Oedipus Rex) or into a new divine and mantic utterance (Hercules’ mythos, in Philoctetes). In other words, in these tragedies the oracles do not just reveal their true meaning but, as they become part of both human communication and their interpretation by the heroes, they are gradually transformed and transcribed into a new divine speech and mantic utterance within the discourse of the tragedy that contains them.Through this close articulation of the language of actors, of the prophetic and divine language, and of the language of his own play, Sophocles raises the issue of tragic «late-learning», which admittedly characterizes his theater, and at the same time, he creates a deeper, inner and (in this sense) often enigmatic (to the audience) dimension of human communication and action of his dramatic characters.Thus, prophecy and mantic discourse in Sophoclean tragedy is far more significant in that it is not a mere repetitive pattern and/or motif of the gods warning the human heroes. Sophocles uses prophecy and mantic discourse to place his dramatic persons —especially his protagonists— on an intermediary, marginal space: on the one hand, there is the public and visible «outside» space of their dialogue, where the heroes understand and express themselves through words or deeds with absolute clarity and transparency; and, on the other hand, there is a concurrent deeper, more personal «inner» space that shelters the heroes’ thoughts and emotions, without ever being fully revealed to others, their interlocutors or the audience.

Για τους μελετητές της αττικής τραγωδίας είναι κοινός σχεδόν, τόπος η παραδοχή ότι η ουσία του τραγικού θεάτρου συνίσταται στην αναπαράσταση ενός κόσμου εντάσεων, αμφιλογιών, μεταμορφώσεων και αποκαλύψεων. Στην τραγική προοπτική ο λόγος και οι πράξεις των ηρώων συναρθρώνονται με τις θεϊκές δυνάμεις, τον λόγο, τη βούληση και τους σκοπούς των θεών (δαίμων) και αποκτούν το πραγματικό τους νόημα —ένα νόημα που το αγνοούν οι πράττοντες— ενσωματωμένες σε μια τάξη που ξεπερνά τον άνθρωπο και του ξεφεύγει. Στο σοφόκλειο δράμα το πρόβλημα αυτό της συνύπαρξης θεών-ανθρώπων και πιο συγκεκριμένα, το θέμα της τραγικής σύγκρουσης του ήρωα απέναντι στον θεϊκό/προφητικό λόγο έχει εξετασθεί στις πολύπλευρες διαστάσεις του: γνωσιολογική (ανθρώπινη δόξα vs. θεϊκή γνώσις), ψυχολογική (ανθρώπινη βούληση/ελευθερία vs. θεϊκή ανάγκη/μοίρα), πολιτική (τύραννος vs. προφήτης). Σε αντίθεση με τις μελέτες αυτές, οι οποίες επικεντρώνονται στη λειτουργία της προφητείας ως μέσου επικοινωνίας θεών-ανθρώπων ή ως επαναλαμβανόμενου απλώς, μοτίβου θεϊκής προειδοποίησης, το δικό μου ενδιαφέρον εστιάζεται στη λειτουργία της προφητείας ως μίας καθοριστικής γλώσσας της ανθρώπινης ὁμιλίας των προσώπων, της διαλογικής συνεύρεσης και συναναστροφής τους. Πιο συγκεκριμένα, στη διδακτορική μου διατριβή: Ο μαντικός λόγος και τα όρια της ανθρώπινης γνώσης και δράσης στο Σοφόκλειο δράμα, επιχειρώ να μελετήσω τον τρόπο που ο Σοφοκλής εκμεταλλεύεται την προφητεία για να δημιουργήσει μία σειρά λεκτικών ή σιωπηλών «απηχήσεων-συμπτώσεων» στον διάλογο των προσώπων. Μέσω αυτών ακριβώς, των «απηχήσεων» ο δραματουργός, όπως επιχειρούμε να δείξουμε, προβάλλει μία βαθύτερη εσωτερική διάσταση της επικοινωνίας των ηρώων του —κυρίως των πρωταγωνιστών του—προσδίδοντας στον λόγο, τις σκέψεις και τις πράξεις τους ένα ψυχολογικό βάθος, μία αμφισημία και αινιγματικότητα, ανάλογη τρόπον τινά, με την αμφισημία και αινιγματικότητα του προφητικού λόγου/σημείου.Στην προσπάθειά μου να μελετήσω την προφητεία ως δραματικό εργαλείο συγκρότησης του σοφόκλειου προσώπου μεθοδολογικά χρήσιμη και σημαντική στάθηκε η άποψη θεωρητικών της λογοτεχνίας και μελετητών του αρχαίου δράματος σχετικά με την αδιάσπαστη σχέση και συνέχεια των δραματικών χαρακτήρων με τα αλλά δύο συστατικά στοιχεία του τραγικού έργου, τη γλώσσα και την πλοκή. Όπως επισημαίνεται από τους μελετητές (Garton, Gould, Easterling, Goldhill) τα δραματικά πρόσωπα —ο λόγος και η δράση τους, τα ψυχολογικά κίνητρά τους— δεν νοούνται έξω από τη γλώσσα και τη δράση του ίδιου του έργου. Στις Τραχίνιες, τον Οιδίποδα Τύραννο και τον Φιλοκτήτη, τις τραγωδίες που μελετάμε, ο Σοφοκλής χρησιμοποιεί την προφητεία δημιουργώντας μία άρρηκτη σύνδεση του προφητικού λόγου με τον λόγο και τη δράση των προσώπων και την πλοκή του έργου του: είναι χαρακτηριστικό ότι στα έργα αυτά, οι χρησμοί δεν εκπληρώνονται απλώς αλλά επαναπροσδιορίζονται, ώστε να ταυτισθούν με το σύνολο της σοφόκλειας τραγωδίας που τους περιέχει (Τραχίνιες) ή για να μεταγραφούν, όσο η τραγωδία εξελίσσεται, σε έναν νέο χρησμό (Οιδίποδας Τύραννος) ή έναν νέο θεϊκό μύθο (του Ηρακλή, στον Φιλοκτήτη). Με άλλα λόγια, στις συγκεκριμένες τραγωδίες, οι χρησμοί δεν αποκαλύπτονται απλώς αλλά, όσο γίνονται μέρος της ανθρώπινης επικοινωνίας και ερμηνείας των ηρώων, μετασχηματίζονται και μεταγράφονται σταδιακά σε έναν νέο λόγο του θεού εντός του λόγου της τραγωδίας.Μέσω αυτής της στενής συνάρθρωσης που δημιουργεί ο Σοφοκλής ανάμεσα στον λόγο των προσώπων, τον θεϊκό/προφητικό λόγο και τον λόγο του ίδιου του έργου του, ο δραματουργός θέτει το θέμα της τραγικής οψιμάθειας, που κατά γενική ομολογία χαρακτηρίζει το θέατρό του και, ταυτόχρονα, όπως επιχειρούμε να δείξουμε, συγκροτεί μία βαθύτερη, εσωτερική και, υπό αυτήν την έννοια, συχνά αινιγματική, στην αντίληψη των θεατών, διάσταση της ανθρώπινης επικοινωνίας και δράσης των προσώπων του έργου του.Κατά ταύτα, συμπεραίνουμε, στις τραγωδίες του Σοφοκλή η μαντεία δεν έχει μόνον τη σημασία ενός επαναλαμβανόμενου μοτίβου προειδοποίησης από το θεϊκό στο ανθρώπινο επίπεδο. Ο Σοφοκλής χρησιμοποιεί την προφητεία για να τοποθετήσει τα πρόσωπα του έργου του —κυρίως τους πρωταγωνιστές του—σε έναν ενδιάμεσο, οριακό χώρο ανάμεσα σε ό,τι οι ήρωες κατανοούν και εκφράζουν λόγω ή έργω, με απόλυτη σαφήνεια και καθαρότητα σε έναν φανερό, δημόσιο «έξω» χώρο της μεταξύ τους συνομιλίας και ό,τι ταυτόχρονα λειτουργεί σε έναν βαθύτερο, περισσότερο προσωπικό «μέσα» χώρο των σκέψεων και των συναισθημάτων τους, χωρίς να αποκαλύπτεται πλήρως στους άλλους, τους συνομιλητές τους ή τους θεατές.