Η ευρωπαϊκή διάσταση της διδασκαλίας του μαθήματος των θρησκευτικών: η συμβολή του στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής ταυτότητας

Abstract

This doctoral dissertation was based on a series of research questions that defined the scope of research and shaped its targeting. The main research question was whether, and in what ways, Europe is a determinant of education as theory and practice. The next question concerns the place of religion in Europe, in which countries and how is religious education taught, and what factors have contributed to the adoption of a teaching model over another. Another key question of the research was what teaching models are prevalent in Europe, how these models are formed, what is the most appropriate model of teaching religious education if there are fixed quality criteria for all the models of teaching the course. In this respect, there is an additional question regarding the possibility of convergence of all the teaching models to a common model that could be applied to all European countries and the possibility of forming a single European identity, promoting multiculturalism, respect of human rights and the role of religious education in them. Finally, the content analysis of the Greek curricula and Religion textbooks follows, to determine whether and in what ways is highlighted European dimension of education through these. The method followed to answer the above research questions was a) the study - review of bibliography relevant to the topic under investigation, b) analysis of the content of the textbooks of religious education of the compulsory education. The results of the study on the European dimension of religious education reveal substantial dimensions and features of the course as part of the curriculum of the European states. The findings are summarized as follows: Religious education courses, regardless of the country in which they are taught and the teaching model adopted, must meet certain quality criteria, common to all European countries. A quality course should meet the educational criteria for all courses , include modules on interreligious and interdenominational content, based on the child's needs for religious education, to be taught by qualified teachers, to strengthen democracy and human rights, foster critical thinking in addressing issues related to the national and European identity of citizens of Europe and, finally, to contribute effectively to the quests and challenges of the particular identity of the individual shaping, but also to manage effectively conflicts caused by coexistence with diversity. In particular, regarding the teaching of religious education in Greece, every curriculum reform must follow all of the above criteria of quality, but also the general principles of the European dimension of education. So, the curricula should to include strategies that enhance the teaching "around Europe", the teaching "in Europe" and the teaching "for Europe". Thus issues related to Europe should be promoted, always depending on the theme of each unit in order to reinforce skills-capabilities that help students to live and work with other Europeans, but it also a series of values such as mutual understanding, acceptance of diversity, tolerance, respect, appreciation of the diversity of cultural identities, independence of thought, openness etc. should be promoted. As to the nature of religious education, the proposal submitted is an interactive-collaborative teaching model, which combines the advantages of all three models applied in Europe, is the denominational the religious and the cultural-moral. Because in Greece there are no prerequisites for teaching different religions and denominations –and such conditions require an adequate number of students and the adequately trained staff-, the proposal is an alternative to religious education course for those who use their right of the exemption, the religion-philosophical and about religions lesson. A further proposal is that the same lesson concerning the Christian Orthodox faith, to be continuously enriched, according to new cultural and social data with historical religious material, philosophy, references to culture, and especially the contribution of Orthodoxy to it, with contemporary issues and problems such as environmental protection, social justice, peace, social cohesion and mutual understanding, etc.

Η διδακτορική διατριβή βασίστηκε σε μια σειρά από ερευνητικά ερωτήματα που προσδιόρισαν το πεδίο έρευνας και διαμόρφωσαν τη στοχοθεσία της. Βασικό ερευνητικό ερώτημα ήταν αν, και με ποιους τρόπους, η Ευρώπη αποτελεί παράγοντα διαμόρφωσης της εκπαίδευσης ως θεωρίας και πράξης. Επόμενο ερώτημα αφορά στη θέση της θρησκείας στην Ευρώπη, σε ποιες χώρες και πώς διδάσκεται το μάθημα των Θρησκευτικών και ποιοι παράγοντες έχουν συντελέσει στην υιοθέτηση κάποιου μοντέλου διδασκαλίας έναντι κάποιου άλλου. Ένα ακόμη βασικό ερώτημα που απασχόλησε την έρευνα ήταν το ποια μοντέλα διδασκαλίας κυριαρχούν στον ευρωπαϊκό χώρο, πώς διαμορφώνονται τα μοντέλα αυτά, ποιο είναι το πιο κατάλληλο μοντέλο διδασκαλίας του μαθήματος των Θρησκευτικών και αν υπάρχουν σταθερά κριτήρια ποιότητας για όλα τα μοντέλα διδασκαλίας του μαθήματος. Ως προς αυτό, τίθεται ένα επιπλέον ερώτημα που αφορά στη δυνατότητα σύγκλισης όλων των μοντέλων διδασκαλίας του μαθήματος, σε ένα κοινό μοντέλο που θα μπορούσε να ισχύσει για όλα τα ευρωπαϊκά κράτη και η δυνατότητα διαμόρφωσης μιας ενιαίας ευρωπαϊκής ταυτότητας, η προώθηση της διαπολιστισμικότητας, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η συμβολή του μαθήματος των Θρησκευτικών σε αυτά. Τέλος, ακολουθεί ανάλυση περιεχομένου στα ελληνικά αναλυτικά προγράμματα σπουδών και στα σχολικά εγχειρίδια των Θρησκευτικών, για να διαπιστωθεί αν και με ποιους τρόπους αναδεικνύεται μέσα από αυτά η ευρωπαϊκή διάσταση της εκπαίδευσης. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε για να δοθούν απαντήσεις στα παραπάνω ερευνητικά ερωτήματα ήταν α) η μελέτη - επισκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικής με το ερευνούμενο θέμα, και β) η ανάλυση περιεχομένου των σχολικών εγχειριδίων του μαθήματος των Θρησκευτικών της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Τα αποτελέσματα της μελέτης για την ευρωπαϊκή διάσταση του μαθήματος των Θρησκευτικών αναδεικνύουν ουσιαστικές διαστάσεις και δυνατότητες του μαθήματος ως μέρος του αναλυτικού προγράμματος των ευρωπαϊκών κρατών. Τα συμπεράσματα της έρευνας συνοψίζονται στα εξής: Το μάθημα των Θρησκευτικών, ανεξάρτητα από τη χώρα στην οποία διδάσκεται και το μοντέλο διδασκαλίας που έχει υιοθετηθεί, θα πρέπει να πληροί κάποια κριτήρια ποιότητας, κοινά για όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Ένα ποιοτικό μάθημα θα πρέπει να ανταποκρίνεται στα εκπαιδευτικά κριτήρια που ισχύουν για όλα τα μαθήματα, να περιλαμβάνει ενότητες με διαθρησκειακό και διομολογιακό περιεχόμενο, να βασίζεται στις ανάγκες του παιδιού για θρησκευτική εκπαίδευση, να διδάσκεται από κατάλληλα καταρτισμένους εκπαιδευτικούς, να ενισχύει τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, να ενισχύει την κριτική σκέψη στην αντιμετώπιση θεμάτων που σχετίζονται με την εθνική και την ευρωπαϊκή ταυτότητα των πολιτών της Ευρώπης και, τέλος, να συνεισφέρει αποτελεσματικά στις αναζητήσεις και προκλήσεις διαμόρφωσης της ιδιαίτερης ταυτότητας του ατόμου, αλλά και στην αποτελεσματική διαχείριση συγκρούσεων που προκαλούνται από τη συνύπαρξη με τη διαφορετικότητα. Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά στη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών στην Ελλάδα, κάθε αναμόρφωση των αναλυτικών προγραμμάτων οφείλει να ακολουθεί όλα τα παραπάνω κριτήρια ποιότητας, αλλά και τις γενικές αρχές της ευρωπαϊκής διάστασης της εκπαίδευσης. Έτσι, θα πρέπει τα αναλυτικά προγράμματα να περιλαμβάνουν στρατηγικές που να ενισχύουν τη διδασκαλία «γύρω από την Ευρώπη», τη διδασκαλία «στην Ευρώπη» και τη διδασκαλία «για την Ευρώπη». Θα πρέπει, δηλαδή, να προωθούνται θέματα σχετικά με την Ευρώπη, ανάλογα πάντα με τη θεματική κάθε ενότητας, να ενισχύονται δεξιότητες-δυνατότητες που βοηθούν τους μαθητές να ζουν και να εργάζονται με τους άλλους Ευρωπαίους, αλλά ταυτόχρονα να προωθείται μια σειρά από αξίες, όπως είναι αυτή της αμοιβαίας κατανόησης, της αποδοχής της διαφορετικότητας, της ανοχής, του σεβασμού, της εκτίμησης της ποικιλομορφίας των πολιτιστικών ταυτοτήτων, της ανεξαρτησίας της σκέψης, της ανοιχτοσύνης κ.λπ. Ως προς τον χαρακτήρα του μαθήματος των Θρησκευτικών, η πρόταση που κατατίθεται είναι ένα διαλογικό-συνεργατικό μοντέλο διδασκαλίας, το οποίο συγκεντρώνει τα πλεονεκτήματα και των τριών μοντέλων που εφαρμόζονται στον ευρωπαϊκό χώρο, δηλαδή του ομολογιακού, του θρησκειολογικού και του πολιτιστικού-ηθικού. Επειδή στην Ελλάδα δεν συντρέχουν οι απαραίτητες προϋποθέσεις για τη διδασκαλία διαφορετικών κατά ομολογία και θρησκειών μαθημάτων, -και τέτοιες προϋποθέσεις είναι ο απαραίτητος αριθμός μαθητών και το κατάλληλα καταρτισμένο εκπαιδευτικό προσωπικό-, η πρόταση είναι ένα εναλλακτικό μάθημα των Θρησκευτικών για όσους κάνουν χρήση του δικαιώματος απαλλαγής το θρησκειο-φιλοσοφικό και θρησκειολογικό μάθημα. Μια επιπλέον πρόταση είναι το ίδιο το μάθημα των Θρησκευτικών που αφορά την ορθόδοξη χριστιανική πίστη, να εμπλουτίζεται συνεχώς, σύμφωνα με τα νέα πολιτισμικά και κοινωνικά δεδομένα, με θρησκειολογική ύλη, με φιλοσοφικές θεωρήσεις, με αναφορές στον πολιτισμό, και ιδιαίτερα στη συνεισφορά της Ορθοδοξίας σε αυτόν, με σύγχρονα θέματα και προβλήματα, όπως η προστασία του περιβάλλοντος, η κοινωνική δικαιοσύνη, η ειρήνη, η κοινωνική συνοχή και η αμοιβαία κατανόηση κ.λπ.