Αρχιτεκτονική του τοπίου της Θεσσαλονίκης: ο ρόλος της χρονικότητας στο σχεδιασμό του τοπίου

Abstract

The aim of the PhD thesis is to investigate the possibilities of upgrading the ever changing urban landscape of Thessaloniki, through the integration of the notion of time in landscape design. The thesis begins with the exploration of the ways time has been dealt with in space design, primarily within the field of landscape architecture, and secondly within relative scientific fields, such as architecture and urban design, as well as in art, from the beginning of the 20th century up to the present. The various approaches are delineated in the first part of the thesis through literature review. However, it became apparent that, although time always played an important role in landscape design, it was mainly taken into consideration in an indirect and intuitive manner; In other words, the lack of a specific method, or a systematic approach, that would allow managing time throughout the design process, proved inevitable the development of such a tool, before dealing with the landscape of Thessaloniki. This systematic tool, presented in part two, is a “codification”, which attempts to codify the knowledge and experience already gained in the field of landscape architecture throughout the centuries, concerning the relation between landscape and time. It includes notions related to time, which are being considered as crucial for the study and the design of the urban landscape, and helps to: a) Record the various ways time is projected onto the landscape (projections of time) b) Pinpoint the different modes of transformation the landscape may go under through time, which leads to the way temporality is inscribed onto it, and eventually, to the way in which humans experience the urban landscape through time c) Designate the terms related to time (temporal properties), which should be taken into account as basic criteria during the design process, both in the analysis and the design proposal. Τhe proposed codification of landscape–time relationship, in the third part of the thesis made possible to record the way the urban landscape of Thessaloniki changes through time, in every aspect in which any change may happen. So, through the five projections of time onto the landscape (social activity, mobility (movement), natural element, historicity/memory, sustainability/longevity), and the possible modes of transformation (linear progression, cyclical repetition, spiral progression), it is possible to evaluate a large number of either implemented projects, designed proposals, or several landscape interventions into the urban environment, with respect to the degree in which time was taken into account. Moreover, during this evaluation process, the temporal properties (speed, duration, frequency, periodicity) - which according to the above codification should have been considered in the design - were pointed out. At the same time, this approach permitted to spot weaknesses and deficiencies into the landscape, due to the absence of the temporal properties from the overall design process, as well as the advantages, in cases where they were taken into consideration, even intuitively. As an overall conclusion of the study, time and temporality are considered as fundamental parameters for landscape design, with time playing an orchestrational role for all acts or actions taking place into the landscape, while temporality designates the way we experience landscape through time.

Με στόχο τη διερεύνηση των δυνατοτήτων αναβάθµισης, µέσα από την έννοια του χρόνου, του συνεχώς µεταβαλλόµενου αστικού τοπίου της Θεσσαλονίκης, στο πρώτο µέρος της διατριβής αναζητείται ο τρόπος ενσωµάτωσης του χρόνου στο σχεδιασµό του τοπίου µέχρι σήµερα, κατά κύριο λόγο µέσα από την επιστήµη της αρχιτεκτονικής τοπίου και σε µικρότερο βαθµό στο πλαίσιο άλλων επιστηµών σχεδιασµού του χώρου (αρχιτεκτονική, αστικός σχεδιασµός) και των τεχνών. Η διερεύνηση αυτή αρχίζει από την εποχή της καθιέρωσης του χρόνου στο παγκόσµιο επιστηµονικό γίγνεσθαι ως της τέταρτης διάστασης του χώρου (αρχές 20ου αιώνα). Μέσα από την ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας διαπιστώθηκε η, κατά κύριο λόγο, έµµεση και διαισθητική ενσωµάτωση του χρόνου στο σχεδιασµό του τοπίου µέχρι σήµερα, η οποία µε τη σειρά της προέβαλε την ανάγκη για την ανάπτυξη ενός εργαλείου που θα επιτρέπει τη συστηµατική ενσωµάτωση της έννοιας αυτής στη σχεδιαστική διαδικασία, τόσο στη φάση της ανάλυσης του τοπίου όσο και στη σύνταξη µιας σχεδιαστικής πρότασης. Εποµένως, πριν από την αξιολόγηση του τοπίου της πόλης µέσα από τη διάσταση του χρόνου, επιχειρήθηκε η κατασκευή ενός ανάλογου εργαλείου χειρισµού, δηλαδή µία κωδικοποίηση, της αποκτηθείσας γνώσης και εµπειρίας από τον επιστηµονικό κόσµο γύρω από τη σχέση χρόνου και τοπίου, προκειµένου να εξασφαλιστεί µια περισσότερο µεθοδική αντιµετώπιση του τοπίου ως προς το χρόνο. Η κωδικοποίηση αυτή έγινε µε βάση τη θεωρητική διερεύνηση που προηγήθηκε και συµπεριλαµβάνει τις σχετικές προς το χρόνο έννοιες, οι οποίες κρίνονται σηµαντικές για τη µελέτη και το σχεδιασµό του αστικού τοπίου, και επιτρέπει: α) την καταγραφή όλων των επιπέδων προβολής του χρόνου στο τοπίο (προβολές), β) τον εντοπισµό των ειδών µεταβολής που µπορεί να υποστεί το τοπίο µέσα στο χρόνο, τα οποία καταδεικνύουν τη χρονικότητα του τοπίου και, τελικά, τον τρόπο µε τον οποίο ο άνθρωπος βιώνει το αστικό τοπίο µέσα στο χρόνο, γ) τον καθορισµό των εννοιών, σχετικών µε το χρόνο (χρονικά χαρακτηριστικά), για τις οποίες κρίνεται αναγκαίο να συµπεριληφθούν, κατά περίπτωση, ως κριτήρια στη φάση της ανάλυσης και της συνθετικής πρότασης. Στο Γ’ Μέρος της διατριβής, χρησιµοποιώντας ως εργαλείο την προτεινόµενη κωδικοποίηση, γίνεται καταρχήν εφικτή η καταγραφή του τρόπου, µε τον οποίο µεταβάλλεται το αστικό τοπίο της Θεσσαλονίκης µέσα στο χρόνο, σε όλα τα επίπεδα στα οποία µπορεί να συµβεί κάποιο είδος µεταβολής. Έτσι, µέσα από τις προβολές του χρόνου στο συγκεκριµένο τοπίο (Κοινωνική ∆ραστηριότητα, Κινητικότητα, Φυσικό Στοιχείο, Ιστορικότητα / Μνήµη, Βιωσιµότητα / Μακροβιότητα) και την καταγραφή των ειδών µεταβολής (Γραµµική Εξέλιξη, Κυκλική Επανάληψη, Σπειροειδής Εξέλιξη), όπως εµφανίζονται µέσα από εφαρµοσµένα έργα ή µπορεί να εµφανιστούν µετά την εφαρµογή ορισµένων σχεδιαστικών προτάσεων, κατέστη δυνατή η αξιολόγηση ορισµένων σηµειακών επεµβάσεων, ως προς το βαθµό στον οποίο λήφθηκε υπόψη η διάσταση του χρόνου. Ειδικότερα, κατά την αξιολόγηση αυτή αναζητήθηκαν τα χρονικά χαρακτηριστικά (ταχύτητα, διάρκεια, συχνότητα, περιοδικότητα), τα οποία, σύµφωνα µε την κωδικοποίηση, έπρεπε να έχουν ληφθεί υπόψη στο σχεδιασµό κατά περίπτωση, εντοπίζοντας, µε τον τρόπο αυτό, τις αδυναµίες και τις ελλείψεις από την απουσία τους ή τα οφέλη, όπου αυτά λήφθηκαν υπόψη έστω και έµµεσα. Όπως αποδεικνύεται µέσα από το σύνολο της διατριβής, η σηµασία του χρόνου και της χρονικότητας για το σχεδιασµό του αστικού τοπίου είναι µεγάλη, αφού, ουσιαστικά, ο πρώτος παίζει το ρόλο ενορχηστρωτή όλων των δράσεων ή των ενεργειών που συµβαίνουν στο τοπίο, ενώ η δεύτερη καθορίζει τον τρόπο µε τον οποίο βιώνουµε το τοπίο µέσα στο χρόνο.