Ο δόλος στον Αισχύλο: από το δόλωμα στην πειθώ

Abstract

This study is intended to examine the work of the first great dramatist as seen from the viewpoint of δόλος. The element of δόλος in Aeschylus and in general in ancient Greek Tragedy has been neglected. This research considers Homer as its starting point in order to show the development of δόλος from the homeric world to the democratic city state. Through philological study it becomes apparent that δόλος belongs to the media vox words and is identified with the terms λόχος δόλωμα κλεπτοσύνη, φάρμακον, τέχνη, μηχανή, μήτις, κέρδος, απάτη, ψεύδος, τέχνημα, εύρημα, σόφισμα, σοφία και πειθώ. It concerns a complex way of thinking and acting in the development of which the course of humanity is traced from the homeric world to the democratic city state. At the same time one can observe the way in which the two poets create their own δόλος themselves their poetic illusion. Δόλος represents every complex form of thought and action that opposes violence demands the least body strength and ensures successful outcome. Through the literary similes and metaphors it becomes obvious that humans initially imitating the δόλος existing in nature, reached the point in Aeschylus work where they became able to transform it into abstract persuasion. From the bait used in fishing δόλος culminated to the levels of high rhetoric skill and the expression of limitless possibilities of speech. This development coexists with the process of the organization and the formation of principles of the city state in the context of which the violent or cunning persuasion becomes ambiguous verbal persuasion. The agent’s motives and purpose are what define either the positive or negative evaluation of δόλος. Homeric Ulysses whose motives are oriented towards both the collective and individual welfare is morally approved because his δόλος serves the values of the homeric world In contrast Aegisthus’s and Clytemestra’s δόλος is disapproved because it opposes the same values. In the same way in Aeschylus δόλος is evaluated as being a virtue only when it is in harmony with the city’s principles as δόλος Έλληνος ανδρός in the Persians Oreste’s but mainly Athena’s in the Oresteia or Prometheus in Prometheia. In contrast Clytemestra Aegisthus in Agamemnon the sons of Oedipus in Seven against Thebes and Danaus and his daughters as well as the Egyptians in Supplices are all criticized. Persuasion a powerful force incorporates all kinds of δόλος on an abstract verbal level and it is able to resolve every form of conflict as well as to lead to the synthesis of opposites. It is in these heroes of δόλος that theatrical techniques deceptive speech and the art of pretending as well as sophistic and rhetoric patterns are concealed and foreshadowed. Homer and Aeschylus succeeded in transforming their heroes of δόλος, Ulysses and Prometheus accordingly into timeless spiritual symbols.

Η μελέτη αυτή εξετάζει το σωζόμενο έργο του πρώτου μεγάλου τραγικού από την οπτική του δόλου. Το θέμα του δόλου στον Αισχύλο και γενικότερα στην Αρχαία Ελληνική Τραγωδία δεν έχει γίνει αντικείμενο συστηματικής μελέτης. Αν και η εργασία αφορά τη μελέτη του δόλου στον Αισχύλο, κρίθηκε απαραίτητο η έρευνα να αρχίσει από τον Όμηρο για να φανεί η εξελικτική του πορεία από τον ομηρικό κόσμο στη δημοκρατική πόλη. Από τη φιλολογική μελέτη προκύπτει ότι ο δόλος ανήκει στις λέξεις με μέση σημασία και ταυτίζεται με τους όρους λόχος, δόλωμα, κλεπτοσύνη, φάρμακον, τέχνη, μηχανή, μήτις, κέρδος, απάτη, άτη, ψεύδος, τέχνημα, εύρημα, σόφισμα, σοφία και πειθώ. Αφορά ένα σύνθετο τρόπο σκέψης και δράσης στην εξέλιξη του οποίου αποτυπώνεται η πορεία του ανθρώπου από την ομηρική κοινωνία μέχρι την ανάπτυξη της δημοκρατικής πόλης κράτους. Παράλληλα παρακολουθεί κανείς και τον τρόπο με τον οποίο οι δύο ποιητές δημιουργούν το δικό τους δόλο δηλαδή την ποιητική ψευδαίσθηση. Ο δόλος αντανακλά κάθε συνθέτη μορφή σκέψης και δράσης που αντιτίθεται στη βία απαιτεί ελάχιστη σωματική δύναμη και εξασφαλίζει επιτυχές αποτέλεσμα. Από τις λογοτεχνικές παρομοιώσεις και μεταφορές φαίνεται ότι ο άνθρωπος μιμούμενος αρχικά το δόλο που υπήρχε στη φύση έφθασε στο σημείο στον Αισχύλο να τον μετασχηματίσει σε αφηρημένη πειθώ. Από το συγκεκριμένο δόλωμα της αλιευτικής έφθασε σε υψηλά επίπεδα ρητορικής δεξιότητας και ανάδειξης των απεριορίστων δυνατοτήτων του λόγου. Η ανέλιξη αυτή συμβαδίζει με την οργάνωση και τις αρχές της πόλης στα πλαίσια της οποίας η βίαιη και δόλια πείθω γίνεται η αμφίσημη λεκτική πειθώ. Για τη θετική η αρνητική αποτίμηση του δόλου παίζουν ρόλο τα κίνητρα και ο σκοπός του δράστη. Ο ομηρικός Οδυσσέας του οποίου τα κίνητρα αποβλέπουν στο συνολικό αλλά και το δικό του καλό, επιδοκιμάζεται ηθικά γιατί ο δόλος του υπηρετεί τις αξίες του ομηρικού κόσμου. Αντίθετα ο δόλος του Αίγισθου και της Κλυταιμήστρας στον Όμηρο αποδοκιμάζεται γιατί αντιστρατεύεται τις ίδιες αξίες. Με τον ίδιο τρόπο στις συνθήκες της πόλης ο δόλος αποτιμάται ως αρετή μόνο όταν εναρμονίζεται με τις αρχές της πόλης όπως ο δόλος Έλληνος ανδρός στους Πέρσες του Ορέστη και κυρίως της Αθήνας στην Ορέστεια ή του Προμηθέα στην Προμήθεια. Αντίθετα επικρίνονται η Κλυταιμήστρα και ο Αίγισθος στον Αγαμέμνονα, οι γιοι του Οιδίποδα στους Επτά, ο Δαναός, οι κόρες του και οι Αιγύπτιοι στις Ικέτιδες. Η πειθώ δύναμη πανίσχυρη αφομοιώνει κάθε μορφή δόλου σε αφηρημένο λεκτικό επίπεδο ικανή να επιλύει κάθε μορφής σύγκρουση και να οδηγεί στη σύνθεση των αντιθέτων. Στους ήρωες του δόλου παρατηρούνται προδρομικά όχι μόνο θεατρικές τεχνικές πλαστός λόγος και η τέχνη του υποκρίνεσθαι αλλά και πρότυπα των Σοφιστών και Ρητόρων. Ο Όμηρος και ο Αισχύλος κατάφεραν να μεταμορφώσουν τους ήρωες του δόλου Οδυσσέα και Προμηθέα αντίστοιχα σε διαχρονικά πνευματικά σύμβολα.