Ιστορική εξέλιξη της έννοιας του placebo από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα

Abstract

Σκοπός:Ο βασικός στόχος αυτής της εργασίας είναι να μελετηθεί η ιστορική διαδρομή της έννοιας του placebo και η εξέλιξή της στη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων.Λόγω της στενής σχέσης του φαινομένου placebo με την εγκαθίδρυση της πειραματικής μεθοδολογίας του διπλού τυφλού πειράματος απαιτείται να μελετηθούν, ως δευτερεύων στόχος, τα ζητήματα της μεθοδολογίας και της ιστορίας του κλινικού πειράματος.Επιπλέον τα ερωτήματα που σχετίζονται με τον ορισμό του placebo και του φαινομένου placebo, αλλά και των μηχανισμών μέσω των οποίων τα placebo δρουν, θέτουν στο προσκήνιο την ανάγκη να μελετηθούν οι φιλοσοφικές αρχές που διέπουν τη σύγχρονη ιατρική σκέψη.Υλικό και Μέθοδος:Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων μελετήθηκε εξαντλητικά η διαθέσιμη βιβλιογραφία στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα. Συγκεκριμένα αναζητήθηκαν: 1) Τα κλασικά συγγράμματα της φαρμακολογίας και της ιστορίας της ιατρικής, των τελευταίων 150 ετών. 2) Η σχετική με το placebo αρθρογραφία στον επιστημονικό τύπο, κυρίως τον σχετικό με τη φαρμακολογία, την ιστορία της ιατρικής και τη φιλοσοφία της ιατρικής, της ίδιας χρονικής περιόδου, με επικέντρωση στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. 3) Εξειδικευμένες μονογραφίες πάνω στο φαινόμενο placebo, την ιστορία και την ερμηνεία του και δημοσιευμένες ανακοινώσεις σε σχετικά επιστημονικά συνέδρια. 4) Κείμενα φιλοσοφικής κριτικής γύρω από την έννοια του φαρμάκου, της θεραπείας και του κλινικού πειράματος ως αποδεικτικού εργαλείου. Έγινε εκτεταμένη χρήση των δυνατοτήτων που παρέχει το Διαδίκτυο για τον εντοπισμό συγγραμμάτων, άρθρων, σπάνιων κειμένων και ιστορικών πηγών.Αποτελέσιιατα και συιιπεράσιιατα:Α. Ετυμολογικά και λεξικογραφικά στοιχείαΗ λέξη Placebo έχει Βιβλική καταγωγή και σημαίνει «θα ευχαριστήσω» και χρησιμοποιείται από τα μεσαιωνικά χρόνια για να περιγράφει τον εσπερινό της νεκρώσιμης ακολουθίας. Στην αγγλική γλώσσα εισάγεται με αυτό το νόημα περίπου τον 13° αιώνα. Από το 1258 και εντεύθεν συναντάμε σε μια πληθώρα εκκλησιαστικών, λογοτεχνικών και 150 ετών. 2) Η σχετική με το placebo αρθρογραφία στον επιστημονικό τύπο, κυρίως τον σχετικό με τη φαρμακολογία, την ιστορία της ιατρικής και τη φιλοσοφία της ιατρικής, της ίδιας χρονικής περιόδου, με επικέντρωση στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. 3) Εξειδικευμένες μονογραφίες πάνω στο φαινόμενο placebo, την ιστορία και την ερμηνεία του και δημοσιευμένες ανακοινώσεις σε σχετικά επιστημονικά συνέδρια. 4) Κείμενα φιλοσοφικής κριτικής γύρω από την έννοια του φαρμάκου, της θεραπείας και του κλινικού πειράματος ως αποδεικτικού εργαλείου. Έγινε εκτεταμένη χρήση των δυνατοτήτων που παρέχει το Διαδίκτυο για τον εντοπισμό συγγραμμάτων, άρθρων, σπάνιων κειμένων και ιστορικών πηγών.Αποτελέσιιατα και συιιπεράσιιατα:Α. Ετυμολογικά και λεξικογραφικά στοιχείαΗ λέξη Placebo έχει Βιβλική καταγωγή και σημαίνει «θα ευχαριστήσω» και χρησιμοποιείται από τα μεσαιωνικά χρόνια για να περιγράφει τον εσπερινό της νεκρώσιμης ακολουθίας. Στην αγγλική γλώσσα εισάγεται με αυτό το νόημα περίπου τον 13° αιώνα. Από το 1258 και εντεύθεν συναντάμε σε μια πληθώρα εκκλησιαστικών, λογοτεχνικών και άλλων κειμένων τη λέξη placebo με την εκκλησιαστική της σημασία. Πολύ σπανιότερα βρίσκουμε τη λέξη placebo με την έννοια του κόλακα, ή, ακριβέστερα, αυτού που λέει ό,τι επιθυμεί να ακούσει ο συνομιλητής του. Η υποτιθέμενη από πολλούς συγγραφείς απαξιωτική χρήση του όρου placebo κατά το παρελθόν δε φαίνεται να τεκμηριώνεται επαρκώς από τις ιστορικές πηγές.Μετά το 1785 ο λεκτικός τύπος placebo κάνει την εμφάνισή του στα ιατρικά λεξικά παίρνοντας τη σημασία της κοινότοπης και στη συνέχεια της αδρανούς φαρμακευτικής ύλης που χορηγείται για να ευχαριστήσει απλώς τον ασθενή.Β. Οι «πανάκειες», η θεραπευτική δύναμη της φαντασίας και το φαινόμενο placeboΑπό τη μελέτη των βιβλιογραφικών πηγών που πραγματεύονται την ιστορία του φαινομένου placebo προκύπτει ως κοινή παραδοχή ότι οι διάσημες «πανάκειες» του παρελθόντος όπως η Θηριακή, οι bezoar stones, το κέρας του μονόκερου κ.λπ. αντλούσαν την, όποια, θεραπευτική τους ισχύ από το φαινόμενο placebo. Το ίδιο ερμηνευτικό μοντέλο χρησιμοποιείται κατά τη διαπραγμάτευση φαινομένων όπως ο Μεσμερισμός στην Ευρώπη και οι “Tractors” του Dr Elisha Perkins στην Αμερική.Αυτό το πρωθύστερο σχήμα ερμηνείας σύμφωνα με το οποίο όλη η ιατρική και κυρίως η θεραπευτική του παρελθόντος ήταν βασισμένη στο φαινόμενο placebo φαίνεται πως είναι ιστορικά ανακριβές και λογικά μη συνεκτικό.Γ. Το κλινικό πείραμα και το φαινόμενο placeboΤα ελεγχόμενα με Placebo διπλά τυφλά κλινικά πειράματα με τη μορφή που πραγματοποιούνται σήμερα, καθιερώθηκαν στα μέσα του 20ου αιώνα και γνώρισαν καθολική αποδοχή μετά το 1970. Περιγραφές, όμως, συγκριτικής αξιολόγησης θεραπευτικών παρεμβάσεων συναντάμε στη βιβλιογραφία από την εποχή της Παλαιάς Διαθήκης.Τα δύο σημαντικότερα εργαλεία του κλινικού πειράματος, η χρήση του placebo ως control και η «τυφλότητα», υιοθετήθηκαν και ακολούθως καθιερώθηκαν από μια ομάδα ερευνητών του πανεπιστημίου Cornell λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Η ανεξάρτητη συζήτηση σχετικά με το φαινόμενο placebo ξεκίνησε λίγο αργότερα και ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την επικράτηση της μεθοδολογίας του κλινικού πειράματος. Αυτή την περίοδο μελετήθηκαν και καταγράφηκαν οι ιδιότητες του placebo και αναζητήθηκαν τα πιθανά χαρακτηριστικά των ασθενών που έχουν την τάση να αντιδρούν στη χορήγηση placebo. Έγιναν σημαντικά πειράματα για τη διευκρίνιση της φύσης του φαινομένου placebo.Από την ενδελεχή μελέτη της σχέσης του placebo με το κλινικό πείραμα, συμπεραίνουμε ότι κατά ένα βαθμό η έννοια του placebo και το φαινόμενο placebo καθαυτό, ενδέχεται να «κατασκευάστηκαν» για να διευκολυνθεί η επικράτηση των ελεγχόμενων κλινικών πειραμάτων και να αποκτήσουν αυτά καθολική αποδοχή.Δ. Τα προβλήματα του ορισμού και του μηχανισμού δράσης του placeboΜετά το 1950 έγιναν πολλές προσπάθειες από αρκετούς ερευνητές να οριστεί με ικανοποιητικό και λογικά συνεκτικό τρόπο το placebo και το φαινόμενο placebo. Οι πληρέστερες από αυτές ανήκουν στους A. Shapiro, A. Grünbaum και Η. Brody. Όμως δεν κατέστη δυνατό να διατυπωθεί ένας πλήρης ορισμός που να μην οδηγεί σε αντιφάσεις και λογικά παράδοξα.Παράλληλα, αρκετές ερευνητικές εργασίες της ίδιας περιόδου, αποσκοπούν στην κατάδειξη των μηχανισμών που τα placebo παράγουν κλινικά αποτελέσματα. Παρά το γεγονός ότι μελετήθηκε ένα ευρύτατο φάσμα παραγόντων μέχρι σήμερα δεν υφίσταται μια συγκροτημένη πρόταση για τον τρόπο δράσης των placebo. Στη βιβλιογραφία υπάρχουν διάσπαρτα στοιχεία που αποδίδουν ορισμένες όψεις του φαινομένου σε διαφορετικές και πολλές φορές ανταγωνιστικές εξηγήσεις.Ε. Η θεωρητική διάσταση του φαινομένου placeboΦαίνεται πως η κυρίαρχη βιοϊατρική θεωρία έχει να αντιμετωπίσει αρκετά προβλήματα, όταν καλείται να διαπραγματευθεί ερωτήματα που σχετίζονται με το φαινόμενο placebo. Τα κυριότερα από αυτά είναι η αδυναμία να οριστεί το φαινόμενο με όρους λογικά συνεκτικούς, η ανυπαρξία επαρκούς εξηγητικού μηχανισμού και οι εννοιολογικοί ακροβατισμοί που απαιτούνται για να εξηγηθεί η σχέση του φαινομένου placebo με την επικράτηση των κλινικών πειραμάτων.Τα παραπάνω, καθώς και η παραδοχή πως «χημικά αδρανείς ουσίες μπορεί να παράγουν φυσιολογικές αλλαγές στο σώμα των ανθρώπων και των ζώων» τοποθετούν το φαινόμενο placebo στην κατηγορία της «ανωμαλίας» του βιοϊατρικού Παραδείγματος σύμφωνα με τον όρο που καθιέρωσε στη φιλοσοφία της επιστήμης ο T. Kuhn.