Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων: ηθικά, νομικά και δεοντολογικά προβλήματα

Abstract

The purpose of this study was to examine and evaluate the most important legal and ethical problems concerning organ transplantation in Greece. The study was conducted during the period 12/98 - 3/99. The data were obtained from:a. An anonymous questionnaire that was answered by 106 doctors of 16 ICU's of hospitals in Attica (Athens included), Greece.b. An anonymous questionnaire that was answered by 501 relatives and visitors of patients in various hospitals in the greater Athens area.According to the results, although the majority of doctors consider the ethical (97.2%) and legal problems (95.3%) which may arise in the daily practice of Medicine significant, 51.9% consider themselves equipped to handle the ethical and deontological problems and only 12.3% the legal problems, which may arise. There is a relative ignorance of the deontological code (41.5%) while 50% of those questioned were unfamiliar with the legislation concerning organ transplants. Also the majority of physicians maintain that transplant issues were not stressed enough during their training, especially their legal and social aspects. Another important finding was that although only 70.8% of the doctors knew the definition of brain death, 95.3% stated that they accept it. It is also considered contradictory that although 84% declared in favor of transplants only 65.1% were willing to donate organs, a percentage which drops to 47.2% when it concerns organs of members of their inner circle of family and friends. 78.3% replied that other medical considerations besides tissue compatibility should be examined before deciding on the selection of the donor and 48% of them believing that this consideration should be medical.In reply to the question whether older people should be excluded from transplants, 76.6% answered negatively. 41.5% agree with the idea that there should be a law compelling hospitals to ask relatives of patients who are brain dead and whose organs are suitable, about becoming organ donors. 50.9% of ICU doctors who answered the questionnaire stated that they had participated in at least one organ transplant.In answer to whether they would proceed to remove organs from a card holding donor without consent from the donors’ relatives 62% replied“No".40.6% stated that they were unaware of the existence of laws concerning the transplant of fetal tissue.56% maintain that no moral dilemma arises when there is no relation between living donor and recipient of kidneys.The majority of doctors asked (89.6%) stated that there should not be (monetary) compensation for donors.In reply to whether or not it is policy in their particular division, to inform the relatives of the possibility of organ donation by brain dead patients, 62.3% replied negatively, a percentage that is considered extremely low.The following findings are considered contradictory:i) 36.8% of ICU doctors state ignorance of which matters are stressed during the information of organ recipients.ii) 43.4% state that recipients are informed on the side effects of medication, on the postoperative problems and on the restriction on their life styles.Table 23, shows that only 16% of those asked, both donor and recipient, answered that they received psychological support before and after the operation at the hospital or transplant center.The findings in table 24, are considered significant as they show that 68% of the doctors who took part in the study, state that they are not satisfied with the way human donor organs are handled in Greece.51% of doctors asked consider the following weaknesses of the system: the approaching of, informing and psychological support of the relatives of deceased donors, the lack of coordination between the medical teams taking part in transplant procedures, completeness of the forms to be filled out and the speed with which the tests for compatibility are carried out. 50% of ICI) doctors asked, stated that their units comply with the obligation to maintain the anonymity of both recipient and donor of transplant organs.The statistics in general show that 75.7% of the medical staff is willing to inform the relatives of a brain dead patient about the use of organs for transplants.Of the remaining (21.7%) who were unwilling to do so, 56.5% stated that this was due to lack of education in this particular field.54.8% of doctors asked believe that there should be no form of financial or ethical motivation to participate in transplantation.Tables 29a, 29b, 29c and 29d show the general statistical distribution of replies:a. relative to stress symptoms (lack of concentration, increased heart rate, increased rerspiration, insomnia etc),b. symptoms of depression (distress, sadness, pessimism),c. the fear of attack from donors relatives,d. the fear that they may be accused, by the relatives of prospective brain dead donors during the information of illegal transactions related to donor organs.The general corresponding percentages show that 54.7%, 48%, 64%, and 58.5% accordingly, have no such feelings.The majority of doctors (67.9%) believe that the information of the relatives of a brain dead patient about the possibility of donating organs should be handled by a team of specialists (doctors, psychologists etc.).Concerning the public's view, almost all (92%), support the institution of organ transplants. The majority (81.6%) answered that they had been informed by the media. 76.6% stated that they do not believe that extended discussions on the matter play a negative role. In answer to the question on who may become an organ or tissue donor, whether living or not, 30.3% answered that only those in a healthy condition and 38.7% answered all. In investigating of the publics’ knowledge on the necessity of the existence of donor cards in order to become a donor after death, the replies were:53.3% of the public believes that card holding donors should be free to change their decision. In investigating the public's knowledge as to under 50% of ICI) doctors asked, stated that their units comply with the obligation to maintain the anonymity of both recipient and donor of transplant organs.The statistics in general show that 75.7% of the medical staff is willing to inform the relatives of a brain dead patient about the use of organs for transplants.Of the remaining (21.7%) who were unwilling to do so, 56.5% stated that this was due to lack of education in this particular field.54.8% of doctors asked believe that there should be no form of financial or ethical motivation to participate in transplantation.Tables 29a, 29b, 29c and 29d show the general statistical distribution of replies:a. relative to stress symptoms (lack of concentration, increased heart rate, increased rerspiration, insomnia etc),b. symptoms of depression (distress, sadness, pessimism),c. the fear of attack from donors relatives,d. the fear that they may be accused, by the relatives of prospective brain dead donors during the information of illegal transactions related to donor organs.The general corresponding percentages show that 54.7%, 48%, 64%, and 58.5% accordingly, have no such feelings.The majority of doctors (67.9%) believe that the information of the relatives of a brain dead patient about the possibility of donating organs should be handled by a team of specialists (doctors, psychologists etc.).Concerning the public's view, almost all (92%), support the institution of organ transplants. The majority (81.6%) answered that they had been informed by the media. 76.6% stated that they do not believe that extended discussions on the matter play a negative role. In answer to the question on who may become an organ or tissue donor, whether living or not, 30.3% answered that only those in a healthy condition and 38.7% answered all. In investigating of the publics’ knowledge on the necessity of the existence of donor cards in order to become a donor after death, the replies were:53.3% of the public believes that card holding donors should be free to change their decision. In investigating the public's knowledge as to under50% of ICI) doctors asked, stated that their units comply with the obligation to maintain the anonymity of both recipient and donor of transplant organs.The statistics in general show that 75.7% of the medical staff is willing to inform the relatives of a brain dead patient about the use of organs for transplants.Of the remaining (21.7%) who were unwilling to do so, 56.5% stated that this was due to lack of education in this particular field.54.8% of doctors asked believe that there should be no form of financial or ethical motivation to participate in transplantation.Tables 29a, 29b, 29c and 29d show the general statistical distribution of replies:a. relative to stress symptoms (lack of concentration, increased heart rate, increased rerspiration, insomnia etc),b. symptoms of depression (distress, sadness, pessimism),c. the fear of attack from donors relatives,d. the fear that they may be accused, by the relatives of prospective brain dead donors during the information of illegal transactions related to donor organs.The general corresponding percentages show that 54.7%, 48%, 64%, and 58.5% accordingly, have no such feelings.The majority of doctors (67.9%) believe that the information of the relatives of a brain dead patient about the possibility of donating organs should be handled by a team of specialists (doctors, psychologists etc.).Concerning the public's view, almost all (92%), support the institution of organ transplants. The majority (81.6%) answered that they had been informed by the media. 76.6% stated that they do not believe that extended discussions on the matter play a negative role. In answer to the question on who may become an organ or tissue donor, whether living or not, 30.3% answered that only those in a healthy condition and 38.7% answered all. In investigating of the publics’ knowledge on the necessity of the existence of donor cards in order to become a donor after death, the replies were:53.3% of the public believes that card holding donors should be free to change their decision. In investigating the public's knowledge as to under

Σκοπός της έρευνας ήταν η διερεύνηση της ελληνικής πραγματικότητας σε σχέση με τα σημαντικότερα ηθικά, νομικά και δεοντολογικά προβλήματα που παρουσιάζονται στο χώρο των μεταμοσχεύσεων.Το υλικό της μελέτης αποτέλεσε: α) ανώνυμο ερωτηματολόγιο που διενεμήθηκε σε 106 ιατρούς 16 ΜΕΘ Νοσοκομείων της Αττικής, β) ανώνυμο ερωτηματολόγιο που διενεμήθηκε σε 501 άτομα στην Αθήνα, συγγενείς και επισκέπτες σε διάφορα νοσηλευτικά ιδρύματα.Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, αν και η πλειοψηφία των ιατρών θεωρεί σημαντικά τα ηθικά, δεοντολογικά (97,2%) και νομικά προβλήματα (95,3%) που μπορεί να παρουσιαστούν στην καθημερινή ιατρική πράξη, μόνο το 12,3% από αυτούς θεωρεί πως είναι καλά προετοιμασμένο για την αντιμετώπιση των νομικών προβλημάτων, ενώ για την αντιμετώπιση των ηθικών, δεοντολογικών θεμάτων το ποσοστό ανέρχεται στο 51,9%. Σχετική άγνοια δηλώνεται για τον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (41,5%) και για την υπάρχουσα νομοθεσία για τις μεταμοσχεύσεις (50%), παράλληλα δε η πλειονότητα υποστηρίζει πως δεν έχει ενημερωθεί κατά τη διάρκεια των σπουδών για ιατροκοινωνικά και νομικά ζητήματα των μεταμοσχεύσεων.Σημαντικό θεωρείται το εύρημα πως, ενώ μόνο το 70,8% ήξερε τον ορισμό του εγκεφαλικού θανάτου, το 95,3% δηλώνει πως τον αποδέχεται. Αντιφατικό θεωρείται πως, ενώ το 84% δηλώνει πως διάκειται θετικά απέναντι στις μεταμοσχεύσεις, μόνο το 65,1% δηλώνει προθυμία να δωρήσει όργανά του, ποσοστό που πέφτει στο 47,2% όταν αφορά στη δωρεά οργάνων οικείου προσώπου. Ποσοστό 78,3%, απήντησε πως πέραν της ιστοσυμβατότητας πρέπει να υπάρχουν και άλλα κριτήρια επιλογής ληπτών, διευκρινίζεται δε πως τα κριτήρια αυτά σε ένα ποσοστό 48% πρέπει να είναι ιατρικά.Στην ερώτηση, αν τα άτομα της Τρίτης Ηλικίας πρέπει να αποκλείονται από τις μεταμοσχεύσεις, ποσοστό 76,6% απήντησε όχι. Με την αναγκαιότητα ύπαρξης νόμου που θα απαιτούσε από τα νοσοκομεία να ερωτώνται σχετικά με τη δωρεά οργάνων οι συγγενείς των εγκεφαλικά νεκρών ασθενών που θα ήταν κατάλληλοι δότες συμφώνησε το 41,5%. Ποσοστό 50,9% των ερωτηθέντων ιατρών των ΜΕΘ, δήλωσε πως έχει λάβει μέρος σε μεταμοσχεύσεις.Στην ερώτηση αν θα προέβαιναν σε λήψη οργάνου δωρητή (κατόχου κάρτας), αν υπήρχε άρνηση των οικείων του, ποσοστό 62% απήντησε όχι.Σημαντικό θεωρείται και το ποσοστό 40,6% που ανέφερε πως δεν γνωρίζει αν είναι επιτρεπτή η χρήση των εμβρυϊκών ιστών στις μεταμοσχεύσεις.Ποσοστό 56% απήντησε πως δεν υπάρχει ηθικό δίλημμα όταν η προσφορά νεφρών γίνεται από μη συγγενείς ζώντες δότες.Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων ιατρών, ποσοστό 89,6%, δήλωσε πως δεν πρέπει να υπάρχει αμοιβή για τους δότες.Στην ερώτηση αν υπάρχει στο Τμήμα σας συγκεκριμένη τακτική ενημέρωσης των συγγενών σχετικά με τη δυνατότητα δωρεάς οργάνων σε περίπτωση εγκεφαλικού θανάτου, ποσοστό 62,3% απήντησε όχι, ποσοστό που κρίνεται ως εξαιρετικά υψηλό. Αντιφατικά κρίνονται τα παρακάτω αποτελέσματα: ϊ) ποσοστό 36,8% των ιατρών των ΜΕΘ, δηλώνει πως δεν γνωρίζει σε ποιά θέματα δίνεται έμφαση κατά την ενημέρωση του ζώντα λήπτη,Ü) ποσοστό 43,4% δηλώνει πως γίνεται ενημέρωση του ζώντα λήπτη για τις παρενέργειες των φαρμάκων, για τα μετεγχειρητικά προβλήματα και για τους περιορισμούς στον τρόπο ζωής.Ποσοστό 16% των ερωτηθέντων απήντησε πως παρέχεται ψυχιατρική κάλυψη στο δότη και στο λήπτη πριν και μετά τη μεταμόσχευση από το νοσοκομείο ή το μεταμοσχευτικό κέντρο.Σημαντικό κρίνεται το παρακάτω εύρημα: 68% των ιατρών που έλαβαν μέρος στην έρευνα, δηλώνει πως δεν είναι ικανοποιημένο από την όλη διαδικασία διακίνησης των ανθρώπινων μοσχευμάτων στην Ελλάδα.Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, το 51% των ερωτηθέντων ιατρών δηλώνει πως θεωρεί βασικές αδυναμίες του συστήματος τις παρακάτω: την προσέγγιση - ενημέρωση και ψυχολογική υποστήριξη των συγγενών του πτωματικού δότη, την έλλειψη συντονισμού των ομάδων που λαμβάνουν μέρος στη διαδικασία μεταμόσχευσης, την πληρότητα του έντυπου υλικού καταγραφής στοιχείων και την ταχύτητα διεκπεραίωσης του ελέγχου ιστοσυμβατότητας.Το 50% των ιατρών των ΜΕΘ που ρωτήθηκαν δήλωσε πως τηρείται στο Τμήμα τους η υποχρέωση ανωνυμίας τόσο του δότη όσο και του λήπτη.Τα γενικά ποσοστά φανερώνουν πως η πλειοψηφία του ιατρικού προσωπικού (75,7%), είναι πρόθυμο να ενημερώσει τους συγγενείς ενός εγκεφαλικά νεκρού για τη δυνατότητα λήψης οργάνων για μεταμόσχευση, ενώ από όσους δήλωσαν απρόθυμοι να ενημερώσουν (21,7%), το 56,5% δηλώνει πως αυτό οφείλεται στην έλλειψη σχετικής εκπαίδευσης.Το 54,8% των ερωτηθέντων ιατρών πιστεύει πως δεν πρέπει να δοθούν κίνητρα οικονομικά ή ηθικά στους γιατρούς που συμμετέχουν με οποιονδήποτε τρόπο σε μια μεταμόσχευση.Όσον αφορά τη γενική κατανομή των απαντήσεων σε σχέση με τα αγχώδη συμπτώματα (αδυναμία συγκέντρωσης και προσοχής, ταχυπαλμία, ιδρώτες, αϋπνία κ.α.), τα συμπτώματα κατάθλιψης (στενοχώρια, λύπη, απαισιοδοξία κ.α.), το φόβο μήπως υποστούν επίθεση, το φόβο μήπως κατηγορηθούν ότι εμπλέκονται σε κυκλώματα παράνομης διάθεσης οργάνων, που νιώθουν οι ερωτώμενοι ιατροί, όταν πρέπει να ενημερώσουν τους συγγενείς ενός εγκεφαλικά νεκρού για τη δυνατότητα λήψης οργάνων για μεταμόσχευση, τα γενικά ποσοστά 54,7%, 48%, 64% και 58,5% αντίστοιχα, δηλώνουν πως δεν νοιώθουν τέτοια συναισθήματα.Η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων ιατρών, ποσοστό 67,9%, θεωρεί πως η ενημέρωση των συγγενών ενός εγκεφαλικά νεκρού για τη δυνατότητα λήψης μοσχευμάτων πρέπει να γίνεται από ομάδα ειδικών (γιατρών, ψυχολόγων, κλπ).Σε ότι αφορά στο κοινό, σχεδόν το σύνολο των ερωτηθέντων, ποσοστό 92%, απήντησε πως πιστεύει στο θεσμό των μεταμοσχεύσεων. Η πλειονότητα δε, (81,6%), απήντησε πως έχει ενημερωθεί από ή και από τα MME. Το 76,6% των ερωτηθέντων δεν πιστεύει ότι παίζουν αρνητικό ρόλο οι πολλές συζητήσεις μεταξύ επιστημόνων γύρω από τις μεταμοσχεύσεις. Στην ερώτηση ποιος μπορεί να γίνει δωρητής οργάνων - ιστών σώματος τόσο εν ζωή όσο και μετά θάνατον, ποσοστό 30,3% απήντησε οι υγιείς, ενώ ποσοστό 38,7% απήντησε όλοι. Στη διερεύνηση των γνώσεων του κοινού για την αναγκαιότητα ύπαρξης κάρτας δωρητή οργάνων για να γίνει κανείς δότης μετά θάνατον, 31,3% απήντησε ναι και 50,5% απήντησε όχι.Το 53,3% του κοινού πιστεύει πως ένας δωρητής οργάνων (κάτοχος κάρτας δωρητού) μπορεί να αλλάξει την απόφασή του. Στη διερεύνηση των γνώσεων του κοινού για το πότε θεωρείται κάποιος νεκρός, ποσοστό 49,9% απήντησε “όταν σταματήσει η καρδιά".Στις ερωτήσεις “είστε πρόθυμος να γίνετε δωρητής οργάνων ενώ είστε ζωντανός, σε στενό συγγενικό σας πρόσωπο” και “είστε πρόθυμος να γίνετε δωρητής οργάνων μετά θάνατον", οι καταφατικές απάντήσεις αντίστοιχα είναι 78,6% και 69,5%.Το 79% του κοινού, δηλώνει πρόθυμο να συγκατατεθεί στη λήψη οργάνων ενός οικείου του προσώπου με εγκεφαλικό θάνατο, εάν ο ίδιος είχε δηλώσει ότι το επιθυμεί. Αντίθετα, εάν δεν γνωρίζει την επιθυμία του το ποσοστό αυτό πέφτει στο 29,5%.Το 60,3% του κοινού, ένα σημαντικά μεγάλο ποσοστό, πιστεύει ότι μπορεί να συμβούν παραλείψεις στη θεραπευτική αγωγή και φροντίδα, ενώ δεν έχει εξαντληθεί κάθε ελπίδα για επιβίωση, εν όψη μεταμόσχευσης.Ποσοστό 38,7% των ερωτηθέντων πιστεύει πως τα μοσχεύματα πρέπει να είναι από ζωντανούς και πτωματικούς δότες. Ποσοστό 57% όσων έδωσαν την παραπάνω απάντηση έχουν πάνω από 12 έτη εκπαίδευσης.Σημαντικό θεωρείται το ποσοστό 41,5%, που δηλώνει πως δεν γνωρίζει τη θέση της Εκκλησίας για τις μεταμοσχεύσεις.Σε ότι αφορά σε ειδικές ομάδες πληθυσμού:•το 66,9% του κοινού πιστεύει ότι ένα πνευματικά καθυστερημένο άτομο δεν θα μπορούσε από ηθική άποψη να γίνει δότης εν ζωή,•ποσοστό 72,8% δηλώνει πως ένας φυλακισμένος θα μπορούσε να γίνει δωρητής οργάνων εν ζωή,•Οι απόψεις του κοινού διΐστανται σε ότι αφορά στην προσφορά ενός οργάνου (π.χ. νεφρού) από έναν ανήλικο στον αδελφό του. Ποσοστό 48,5% θεωρεί πως είναι ηθικά αποδεκτή ενώ ποσοστό 41,1 % πιστεύει πως δεν είναι. •Τα πράγματα διαφέρουν στην περίπτωση που η μεταμόσχευση αφορά αναγεννώμενο ιστό (π.χ. μυελό των οστών), πάλι από ανήλικο στον αδελφό του, καθώς το 76% του κοινού συμφωνεί.•Η γνώμη του κοινού δεν είναι ξεκάθαρη σε ότι αφορά στη χρήση εμβρυϊκών ιστών από διακοπές κυήσεων, για μεταμοσχεύσεις. Ποσοστό 36,3% πιστεύει πως είναι επιτρεπτή, 25,1% θεωρεί ότι δεν είναι, ενώ 35,9% δηλώνει πως δεν γνωρίζει.•Η πλειοψηφία του κοινού, ποσοστό 76%, δηλώνει πως τα άτομα της Τρίτης Ηλικίας δεν πρέπει να αποκλείονται ως λήπτες από τις μεταμοσχεύσεις.Ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό, 36,7%, δηλώνει πως δεν γνωρίζει αν ο υποψήφιος δότης (αν και εγκεφαλικά νεκρός), ενδέχεται να πονέσει κατά τη λήψη οργάνου.Ποσοστό 28,3% πιστεύει ότι κατά τη λήψη οργάνου μπορεί να κακοποιηθεί το σώμα του υποψήφιου δότη. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων, 86,2%, δηλώνει πως δεν πρέπει να ανταμείβονται υλικά οι ζωντανοί δότες.Ιδιαίτερα εντυπωσιακά κρίνονται τα παρακάτω ευρήματα :• ποσοστό 63,9% πιστεύει ότι γίνεται εμπορία οργάνων στη χώρα μας και• ποσοστό 55,9% πιστεύει ότι δεν υπάρχει διαφάνεια στις αποφάσεις επιλογής των ληπτών.Συμπεραίνεται πως η ελλιπής εκπαίδευση και ενημέρωση των ιατρών και του κοινού για ζητήματα μεταμοσχεύσεων αποτελεί μια βασική αιτία μη επέκτασης του θεσμού.