Ανάπτυξη μεθόδων ολοκληρωμένης διαχείρισης οικοσυστημάτων

Abstract

Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση Οικοσυστημάτων (ΟΔΟ), όπως αποδίδεται στα ελληνικά η έννοια του Ecosystem Management, είναι ένας αειφορικός τρόπος χρήσης και διαχείρισης της φύσης και των φυσικών πόρων, ο οποίος προτάθηκε τις τελευταίες δύο δεκαετίες και στηρίζεται στην έννοια του οικοσυστήματος. Η εφαρμογή προγραμμάτων ΟΔΟ αποτελεί πρόκληση λόγω του γεγονότος ότι συμπεριλαμβάνει σύνθετα συστήματα, συνεργασία ομάδων, προβληματικές πολιτικές και ένα δύσπιστο ή και ακόμα καχύποπτο κοινό. Κάθε τρόπος προσέγγισης είναι προσαρμοσμένος στις ιδιομορφίες του κάθε οικοσυστήματος και προσπαθεί να συμπεριλάβει όσον το δυνατό περισσότερες συνιστώσες του. Η παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζει την ανάπτυξη μεθόδων ΟΔΟ εστιάζοντας στον ανθρώπινο παράγοντα, καθώς η συμμετοχή και η υποστήριξη του κοινού, των φορέων, των πολιτικών και όλων όσων έχουν συμφέροντα στην περιοχή παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαχείριση ενός οικοσυστήματος και την επιτυχή εφαρμογή των διαχειριστικών πολιτικών και σχεδίων. Οι επιμέρους στόχοι που τέθηκαν αφορούν στα εξής: (1) αποσαφήνιση του ορισμού της ΟΔΟ, (2) θεωρητική ανάπτυξη μεθοδολογίας, η οποία στηρίζεται στην εννοιολογική θεμελίωση της ΟΔΟ και την μέχρι τώρα εμπειρία από την εφαρμογή πιλοτικών προγραμμάτων, τα οποία αναφέρονται στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, (3) εντοπισμό και ανάλυση των σημείων “κλειδιών” στην εφαρμογή της ΟΔΟ, (4) στην ανάπτυξη ενός μοντέλου λήψης των αποφάσεων για την κατάρτιση, επιλογή και αξιολόγηση εναλλακτικών διαχειριστικών σχεδίων, στα οποία ο ανθρώπινος παράγοντας παίζει ιδιαίτερο ρόλο, και τέλος (5) εφαρμογή του μοντέλου λήψης των αποφάσεων σε οικοσύστημα του Ελληνικού χώρου, το οποίο παρουσιάζει ιδιαίτερο οικολογικό ενδιαφέρον. Η ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη της σύγχρονης οικολογίας κρίθηκε αναγκαία, ώστε να γίνει κατανοητός ο ρόλος που διαδραμάτισαν οι κοινωνικές συνθήκες στην ανάπτυξη της ΟΔΟ, καθώς επίσης και η αποσαφήνιση της έννοιας του οικοσυστήματος. Η μελέτη μερικών από τις μέχρι τώρα εφαρμογές της ΟΔΟ, οι οποίες κρίνονται ως πολύ επιτυχημένες τουλάχιστον ως προς τις διαδικασίες που ακολουθούν, καθώς και των αρχών που αναδείχθηκαν από τη μέχρι τώρα εμπειρία, αποτέλεσαν οδηγό για τον εντοπισμό των σημείων “κλειδιών” και την πρόταση μίας μεθοδολογίας. Η μεθοδολογία που αναπτύσσεται σ’ αυτή τη διατριβή προτείνει: (1) εντοπισμό των θεμάτων που πρέπει να μελετηθούν στην περιοχή, (2) συμμετοχή του πληθυσμού, (3) πολιτική, νομοθετική και οικονομική ανάλυση της κατάστασης του οικοσυστήματος, (4) καθορισμό των στόχων της διαχειριστικής πολιτικής, (5) ορισμό των ορίων του οικοσυστήματος, (6) ανάπτυξη ενός διαχειριστικού σχεδίου το οποίο μπορεί και πρέπει να είναι αποτέλεσμα συνεργασίας όλων των εμπλεκομένων παραγόντων στη διαδικασία, (7) καταγραφή και παρακολούθηση της πορείας του σχεδίου και των στόχων του, (8) αξιολόγηση του σχεδίου και αναπροσαρμογή του ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται στην ποσοτικοποίηση της γνώμης των εμπλεκομένων στη διαδικασία της ΟΔΟ. Η ΟΔΟ αποτελεί ένα πολυκριτηριακό πρόβλημα και για το λόγο αυτό αναπτύχθηκε το Μοντέλο Λήψης των Αποφάσεων για την Ολοκληρωμένη Διαχείριση Οικοσυστημάτων (ΛΑΟΔΟ), στο οποίο ποσοτικοποιούνται οι απόψεις, προτιμήσεις και προσδοκίες του κοινού και προτείνεται συγκεκριμένη μεθοδολογία ενσωμάτωσης αυτών των απόψεων στην επιλογή των διαχειριστικών σχεδίων. Όπως αναφέρθηκε ο χαρακτήρας της ΟΔΟ είναι κοινωνικός και οι λύσεις που προτείνει πρέπει να είναι κοινωνικά αποδεκτές. Το πρώτο στάδιο του μοντέλου περιλαμβάνει τη διερεύνηση των απόψεων του κοινού. Οι δύο διαδικασίες που προτείνονται είναι αυτή της διαπραγματευτικής ομάδας και αυτή της έρευνας. Προτείνεται την έρευνα των απόψεων του κοινού μέσω συνεντεύξεων να ακολουθεί η διαδικασία της διαπραγματευτικής ομάδας για να γίνουν γνωστά τα αποτελέσματα στους εκπροσώπους των τοπικών αρχών, τους πολιτικούς, τους εκπροσώπους των φορέων και τους ειδικούς, ώστε να υποστηριχθεί αυτός που λαμβάνει τις αποφάσεις (ΑΛΑ), ενώ μειώνεται και ο κίνδυνος να υποστηριχθούν προσωπικές απόψεις και συμφέροντα. Στο δεύτερο στάδιο του μοντέλου χρησιμοποιείται από τον ΑΛΑ η Αναλυτική Ιεραρχική Διαδικασία για την κατάταξη κατά σειρά σπουδαιότητας των διαφόρων ομάδων (κοινωνικών, επαγγελματικών κλπ.) που έχουν συμφέροντα στην περιοχή του οικοσυστήματος και για την ισοστάθμισή τους με κατάλληλα βάρη. Τα βάρη αυτά αποτελούν την ποσοτικοποίηση των απόψεων του κοινού και χρησιμοποιούνται στα επόμενα στάδια για την αξιολόγηση και επιλογή των διαχειριστικών σχεδίων. Το τρίτο στάδιο του μοντέλου περιλαμβάνει την κατάρτιση διαχειριστικών σχεδίων από τον ΑΛΑ και τους ειδικούς, οι οποίοι συμμετέχουν στη διαδικασία. Κατά το στάδιο αυτό αντιστοιχίζονται κατάλληλα μετρήσιμα κριτήρια σε κάθε ένα από τα θέματα που αξιολογήθηκαν στο δεύτερο στάδιο. Τα βάρη των θεμάτων είναι και βάρη των κριτηρίων. Προτείνεται η χρησιμοποίηση τριών μεθόδων για την επιλογή των σχεδίων, της Αναλυτικής Ιεραρχικής Διαδικασίας, της Μεθόδου Αναμενόμενης Χρησιμότητας και του Συμβιβαστικού Προγραμματισμού. Αν και κάθε μέθοδος μπορεί να εφαρμοστεί αυτόνομα, θεωρείται ότι πρέπει να γίνεται χρήση και των τριών και σύγκριση των αποτελεσμάτων τους. Η τελική αξιολόγηση των διαχειριστικών σχεδίων γίνεται με χρήση μεθόδων, όπως (1) ο έλεγχος του ισχυρού και ασθενούς αειφορικού χαρακτήρα, (2) η εκτίμηση ενός περιβαλλοντικού δείκτη ποιότητας, (3) η εκτίμηση του κινδύνου που απορρέει από τα διαχειριστικά σχέδια σχετικά με τα μελλοντικά κέρδη ή απώλειες. Για την εφαρμογή του ΛΑΟΔΟ επιλέχθηκε το οικοσύστημα του Εθνικού Πάρκου Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, το οποίο αποτελεί περιοχή ιδιαίτερου φυσικού και βιολογικού ενδιαφέροντος. Παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας ανάμεσα στον τοπικό πληθυσμό του Εθνικού Πάρκου Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, τα οποία δείχνουν τις προτιμήσεις και απόψεις του κοινού σχετικά με το οικοσύστημα και αναδεικνύουν τα θέματα που πρέπει να προηγηθούν κατά την κατάρτιση των διαχειριστικών σχεδίων. Η Μέθοδος της Εξαρτημένης Εκτίμησης, που χρησιμοποιήθηκε για τη διερεύνηση της επιθυμίας του κοινού να πληρώσει ένα ποσό για την προστασία και διαχείριση του οικοσυστήματος, ανέδειξε τις παθητικές αξίες χρήσης των περιβαλλοντικών αγαθών. Αξίζει να σημειωθεί ότι έρευνα της μορφής αυτής δεν έχει αναφερθεί άλλη φορά στο Ελληνικό χώρο και για το λόγο αυτό μπορεί να αποτελέσει τη βάση για παρόμοιες έρευνες σε άλλα οικοσυστήματα της χώρας. Στη συνέχεια χρησιμοποιούνται τα αποτελέσματα της έρευνας στα επόμενα στάδια του μοντέλου και γίνεται ανάλυση της ευαισθησίας τους.