Ελληνοαιγυπτιακές πνευματικές σχέσεις στο 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα, με βάση τις αρχειακές πηγές

Abstract

Από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής τους οι Ελληνικές Κοινότητες, στην Αίγυπτο, διακρίνονταν για την ανεξαρτησία τους τόσο από το Μητροπολιτικό Κέντρο, την Ελλάδα, όσο και από τη χώρα της υποδοχής, την Αίγυπτο. Για την αυτόνομη λειτουργία τους θα μπορούσε κανείς να αναζητήσει αιτίες και αφορμές που χάνονται στα βάθη των χρόνων. Από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία επισημαίνεται η θέση του Πατριαρχείου, μέσα από την ύπαρξη και τις θεσμικές του λειτουργίες, αναδεικνυόταν η νομιμοποίηση των Ορθόδοξων Αδελφοτήτων. Δεν αγνόησα την παρουσία των Κοπτών (Μονοφυσιτών), στην Αίγυπτο, που είναι ένα άλλο σημαντικό κεφάλαιο της θρησκευτικής και εκκλησιαστικής ιστορίας στην Αίγυπτο. Οι Κόπτες δεν ήταν μέσα στα αντικείμενα των ερευνών μου. Από τους βασικότερους θεσμούς που είχαν συστήσει οι Κοινότητες ήταν η Εκπαίδευση, με εμφανείς τις ιδιαιτερότητές τους. Το εκπαιδευτικό σύστημα ήταν ισχυρό, είχε ενσωματωθεί πολύ γρήγορα μέσα στην ελληνική, αλλά και στην αιγυπτιακή κοινωνία και εξασφάλιζε την διατήρηση του εθνικού χαρακτήρα των Κοινοτήτων. Αυτό το ίδιο σύστημα είχε, επίσης, εξασφαλίσει την υποστήριξη της Εκκλησίας, δηλαδή, του Πατριαρχείου. Από την άλλη πλευρά, η Αιγυπτιακή Πολιτεία δεν μπόρεσε ποτέ να ελέγξει τις δραστηριότητες των Ελληνικών Κοινοτήτων, ούτε φυσικά και το εκπαιδευτικό τους σύστημα. Όλος ο έλεγχος εξαντλούνταν στο θρησκευτικό προσηλυτισμό, που και αυτός κατά χρονικά διαστήματα ατονούσε. Έτσι οι Ελληνικές Κοινότητες και ιδίως το εκπαιδευτικό σύστημα λειτουργούσαν χωρίς διακοπή, τουλάχιστον ?ς το 1950 με αποτέλεσμα η εσωτερική λειτουργία του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού να είναι ομαλή, ανεμπόδιστη και γι΄ αυτό γόνιμη. Η αμφισβήτηση όλων εν γένει των λειτουργιών των Κοινοτήτων, και ειδικά των οικονομικών, και η ανατροπή των πάντων θα ξεκινήσει μέσα στη δεκαετία του 1950 από τον Νάσερ και θα ολοκληρωθεί με την αναχώρηση των ξένων από την Αίγυπτο στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Τόσο στο Κάιρο όσο και στην Αλεξάνδρεια εδραιώθηκαν, αναπτύχθηκαν και εξελίχθηκαν οι Ελληνικές Κοινότητες, οικονομικά ανεξάρτητες σε τέτοιο βαθμό, ώστε να ευνοηθεί η συγκέντρωση κεφαλαίων που επρόκειτο να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο ακόμη και στις εθνικές διεκδικήσεις του ελληνικού βασιλείου. Χωρίς υπερβολή, η υλοποίηση βασικών στόχων της λεγόμενης «Μεγάλης ιδέας», οφείλει πολλά στα κληροδοτήματα και τις δωρεές του μεγαλύτερου επιχειρηματία της Μεσογείου, επομένως και του κόσμου, του Γεωργίου Αβέρωφ, που αποβίωσε πάμπλουτος στην Αλεξάνδρεια το καλοκαίρι του 1899. Όλα σχεδόν τα Σωματεία που δημιουργήθηκαν και έδρασαν στην Αίγυπτο διακρίθηκαν για τη λειτουργικότητά τους. Ο αστικός και μεγαλοαστικός χαρακτήρας των Ελληνικών Κοινοτήτων προσέδιδε στις συμπαγείς κοινωνίες τους χαρακτήρα φιλελευθερισμού, δημοκρατικότητας και υψηλού πολιτικού ήθους. Έτσι εξηγείται, εξάλλου και η μεταφορά της ελληνικής κυβέρνησης τον καιρό της Κατοχής από την Αθήνα στο Κάιρο και έμεινε γνωστή στην Ιστορία ως «η εξόριστη κυβέρνηση του Καΐρου».