Κατασκευή μιας πρωτότυπης κλίμακας αξιολόγησης ηγετικών συμπεριφορών σε εργασιακά πλαίσια

Abstract

Η ηγεσία είναι μία έννοια που αδιαμφισβήτητα έχει προκαλέσει παγκόσμιο ενδιαφέρον: άφθονα βιβλία και ερευνητικά άρθρα έχουν γραφτεί για την ηγεσία τόσο σε θεωρητικό-ακαδημαϊκό όσο και σε πρακτικό-επαγγελματικό επίπεδο. Παρά το πλήθος της βιβλιογραφίας στο θέμα, η ηγεσία συνεχίζει να εμφανίζεται σαν σημαντική πρόκληση για πολλούς ερευνητές και επαγγελματίες που ενδιαφέρονται για την κατανόηση της φύσης και της λειτουργίας της. Το φαινόμενο της ηγεσίας είναι πολυσύνθετο και έχει οριστεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Ωστόσο, ο κοινός παράγοντας σε όλους σχεδόν τους ορισμούς, είναι ότι η ηγεσία είναι μία διαδικασία επιρροής που βοηθά τις ομάδες να επιτύχουν τους στόχους τους. Συγκεκριμένα, στα πλαίσια της παρούσας έρευνας, η ηγεσία ορίζεται ως μία διαδικασία με την οποία ένα άτομο επηρεάζει μία ομάδα ατόμων για την επίτευξη κοινών στόχων. Τα άτομα που ασκούν την ηγεσία ονομάζονται ηγέτες και τα άτομα προς τα οποία κατευθύνεται η ηγεσία ονομάζονται οπαδοί. Πολλές έρευνες έχουν μελετήσει την ηγεσία ως προσωπικό χαρακτηριστικό. Αυτή η προσέγγιση προτείνει ότι ορισμένοι άνθρωποι έχουν ξεχωριστές εγγενείς ιδιότητες/ποιότητες που τους κάνουν ηγέτες και έτσι περιορίζει την ηγεσία μόνο σε όσους θεωρούνται να έχουν αυτά τα ειδικά χαρακτηριστικά. Αντίθετα, η προσέγγιση της παρούσας μελέτης είναι ότι η ηγεσία είναι μία διαδικασία η οποία μπορεί να αναπτυχθεί και να είναι διαθέσιμη στον καθένα. Δυο συχνές μορφές ηγεσίας σε εργασιακά πλαίσια είναι η οριζόμενη (assigned) και η προκύπτουσα (emergent): η πρώτη βασίζεται σε ένα τυπικό ή επίσημο τίτλο ή σε μία τυπική θέση που δίνεται σε κάποιον σε έναν οργανισμό ενώ η δεύτερη προκύπτει από το τι κάνει ο ίδιος και το πώς αυτός αποκτά υποστήριξη από τους οπαδούς. Η ηγεσία, ως διαδικασία, αφορά τα άτομα και στους δύο ρόλους. Σχετική με την ηγεσία είναι και η έννοια της εξουσίας, δηλαδή η δυνατότητα για επιρροή. Έτσι, υπάρχουν δύο είδη εξουσίας: η εξουσία λόγω θέσης και η εξουσία λόγω προσωπικότητας. Η εξουσία λόγω θέσης, η οποία αντιστοιχεί στην οριζόμενη ηγεσία, είναι η εξουσία που αποκομίζει ένα άτομο λόγω της θέσης του σε ένα επίσημο οργανωτικό σύστημα. Η εξουσία λόγω προσωπικότητας, αντίθετα, αντιστοιχεί με την προκύπτουσα ηγεσία, και είναι η εξουσία που παρέχεται στους ηγέτες από τους οπαδούς, επειδή οι οπαδοί θεωρούν ότι οι ηγέτες έχουν κάτι non τους ξεχωρίζει. Η έννοια της διοίκησης διαφέρει από την έννοια της ηγεσίας, με την οποία ωστόσο επικαλύπτονται. Η κύρια διαφορά τους είναι ότι η διοίκηση εστιάζει παραδοσιακά στις δραστηριότητες του προγραμματισμού, της οργάνωσης, της στελέχωσης και του ελέγχου με στόχο την παροχή τάξης και σταθερότητας, ενώ η ηγεσία εστιάζει σε δραστηριότητες όπως ο καθορισμός κατεύθυνσης, η ευθυγράμμιση ανθρώπων και η παροχή κινήτρων και έμπνευσης με στόχο την αλλαγή και την κίνηση. Η επικάλυψη ανάμεσα στις δύο έννοιες εντοπίζεται στο ότι και στις δύο περιλαμβάνεται η επιρροή μίας ομάδας ατόμων για την επίτευξη στόχων. Η αποτελεσματικότητα ενός ηγέτη δεν εξαρτάται μόνο από τις γνώσεις και τις τεχνικές του δεξιότητες. Η ανάπτυξη και συνδυαστική χρήση συγκεκριμένων συμπεριφορών, στάσεων και αξιών, όπως για παράδειγμα η εντιμότητα, η αξιοπιστία, το όραμα, η άνεση με την αβεβαιότητα, η επικοινωνία, η οργανωσιακή εξυπνάδα, ο αυτοέλεγχος, η ευαισθητοποίηση προς τις ανάγκες των άλλων, και η αίσθηση του χιούμορ, πάντα ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν, είναι που τελικά καθορίζουν την αποτελεσματικότητα του ηγέτη. Οι πρώτες θεωρίες για την ηγεσία χρονολογούνται περίπου το 500 π.Χ. Από τότε πολλές θεωρίες και διαφορετικές σχολές σκέψης έχουν εμφανιστεί και συνυπάρξει, ενώ τα τελευταία 60 περίπου χρόνια έχει διεξαχθεί και μεγάλος αριθμός σχετικών ερευνών. Οι θεωρίες που παρουσιάζονται οργανώνονται σε εννοιολογικές ομάδες και κάθε θεωρία παρέχει τη βάση για την ανάπτυξη άλλων θεωριών μέσα σε μια εννοιολογική ομάδα. Οι θεωρητικές προσεγγίσεις συχνά επικαλύπτονται τόσο στο χρόνο όσο και στον εννοιολογικό σχεδίασμά. Οι πρώτες θεωρίες παρουσιάζουν μία σχετικά στατική προσέγγιση της ηγεσίας και έχουν ως κύριο, αν όχι μοναδικό, αντικείμενο μελέτης τον ίδιο τον ηγέτη. Στις "στατικές" θεωρίες εντάσσονται οι θεωρίες των μεγάλων ανδρών, οι οποίες θεώρησαν τη γενετική/κληρονομική προδιάθεση του ηγέτη ως βασικό παράγοντα για τον καθορισμό της αποτελεσματικότητάς του, οι θεωρίες των χαρακτηριστικών, οι οποίες προσπάθησαν να συνδέσουν την αποτελεσματική ηγεσία με συγκεκριμένα προσωπικά χαρακτηριστικά του ηγέτη, οι συμπεριφοριστικές θεωρίες, οι οποίες θεώρησαν ότι η αποτελεσματική ηγεσία συνδέεται με συγκεκριμένες συμπεριφορές τις οποίες μπορεί κάποιος να μάθει και οι θεωρίες των καταστάσεων, οι οποίες υπογράμμισαν τη σημασία των καταστάσεων υποστηρίζοντας ότι ηγέτης μπορεί να γίνει οποιοσδήποτε σε μία δεδομένη κατάσταση. Η επόμενη γενιά θεωριών, δίνει μεγαλύτερη έμφαση στη σημαντικότητα του γενικότερου πλαισίου στο οποίο η ηγεσία εμφανίζεται και λειτουργεί καθώς και στις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα χαρακτηριστικά κατ τις συμπεριφορές του ηγέτη και τις καταστάσεις στις οποίες ο ηγέτης ενεργεί. Στις "δυναμικές" θεωρίες εντάσσονται οι θεωρίες της σύμπτωσης και οι θεωρίες της αλληλεπίδρασης - προσδοκίας. Οι θεωρίες της σύμπτωσης υποστήριξαν ότι δεν υπάρχει ο ένας και μοναδικός καλύτερος τρόπος ηγεσίας καθώς ένα στυλ ηγεσίας που μπορεί να είναι αποτελεσματικό σε κάποιες καταστάσεις, μπορεί να μην είναι αποτελεσματικό σε κάποιες άλλες. Οι θεωρίες της αλληλεπίδρασης - προσδοκίας έδωσαν έμφαση στη σημαντικότητα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον ηγέτη και τους οπαδούς, τονίζοντας, μεταξύ άλλων, τη σημασία της συμμετοχής των οπαδών στη λήψη αποφάσεων. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο περίπου δεκαετιών, πρόσθετες προσεγγίσεις έχουν εμφανιστεί, οι οποίες, σε αντίθεση με τις προηγούμενες, μελετούν έναν αριθμό συναισθηματικών παραγόντων, όπως το συναισθηματικό δέσιμο του ηγέτη με τους οπαδούς, η αύξηση της κινητοποίησης των οπαδών από τη συμπεριφορά του ηγέτη κ.α. Σε αυτές τις "σύγχρονες" θεωρίες, εντάσσονται οι θεωρίες της χαρισματικής ηγεσίας, οι θεωρίες της οραματικής ηγεσίας, οι θεωρίες της συναλλακτικής και μετασχηματιστικής ηγεσίας, οι θεωρίες της υπηρετικής ηγεσίας και οι θεωρίες της εξουσιοδοτημένης ηγεσίας. Οι θεωρίες της χαρισματικής ηγεσίας δίνουν έμφαση στο ρόλο του χαρίσματος, της απόδοσης, δηλαδή, εξαίρετων ικανοτήτων στον ηγέτη και εντάσσουν σε αυτό και την έννοια του οράματος. Αντίθετα, οι θεωρίες της οραματικής ηγεσίας δίνουν έμφαση στο όραμα, την ικανότητα, δηλαδή, δημιουργίας και διάρθρωσης οράματος για το μέλλον και εντάσσουν σε αυτό και την έννοια του χαρίσματος. Η θεωρία της συναλλακτικής ηγεσίας βασίζεται στη διατήρηση μίας συμβατικής σχέσης ανάμεσα στον ηγέτη και τους οπαδούς, ενώ η θεωρία της μετασχηματιστικής ηγεσίας δίνει έμφαση στην απόρριψη του status quo, κυρίως μέσω της ικανοποίησης των "υψηλότερων" αναγκών των οπαδών. Οι θεωρίες της υπηρετικής ηγεσίας διαμορφώνονται με βάση την άποψη ότι υπάρχει μία έμφυτη επιθυμία στον άνθρωπο να υπηρετεί τους άλλους. Τέλος, οι θεωρίες της εξουσιοδοτημένης ηγεσίας, προέκυψαν ως απάντηση στον αυξανόμενο παγκόσμιο οικονομικό ανταγωνισμό και εστιάζουν στη μεταβίβαση της ευθύνης και της εξουσίας από τους ηγέτες στους οπαδούς. Η αλληλεπικάλυψη των ορισμών, των θεωριών και των εννοιών της ηγεσίας καθώς και η ασάφεια που αυτή προκαλεί αντανακλάται στα εργαλεία που κατασκευάζονται και χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση της ηγεσίας και των συμπεριφορών της. Επιπλέον, η έλλειψη πρωτότυπων, έγκυρων και αξιόπιστων ελληνικών εργαλείων αξιολόγησης της ηγεσίας και των συμπεριφορών της καθιστά δύσκολη, αν όχι αδύνατη, την έρευνα στον ελληνικό χώρο. Η παρούσα έρευνα έχει ως στόχο την κατασκευή ενός πρωτότυπου, έγκυρου, και αξιόπιστου ελληνικού εργαλείου αξιολόγησης των συμπεριφορών της ηγεσίας σε σύγχρονα εργασιακά πλαίσια. Για την κατασκευή του ακολουθούνται τα καθιερωμένα στάδια κατασκευής εργαλείων. Το ερωτηματολόγιο βασίζεται στη θεωρία της εξουσιοδοτημένης ηγεσίας όπως προτάθηκε από τους Arnold, Arad, Rhoades, και Dragsow (2000) και στη θεωρία της μετασχηματιστικής ηγεσίας όπως προτάθηκε από τους Rafferty και Griffin (2004). Προτείνεται ότι οι συμπεριφορές που περιλαμβάνονται στις δύο παραπάνω θεωρίες είναι συμπληρωματικές, και συμβάλουν από κοινού στην κατανόηση και αξιολόγηση της έννοιας της ηγεσίας στους σύγχρονους οργανισμούς. Για την κατασκευή του νέου ερωτηματολογίου (Ερωτηματολόγιο Αποτελεσματικής Ηγετικής Συμπεριφοράς - Successful Leadership Behavior Questionnaire) χρησιμοποιήθηκαν προτάσεις από τα αντίστοιχα ερωτηματολόγια των δύο θεωριών καθώς και προτάσεις που προέκυψαν από την ανάλυση των αποτελεσμάτων της ομάδας εστίασης 1. Για τον έλεγχο της εγκυρότητας του ερωτηματολογίου χρησιμοποιήθηκαν οι μεταβλητές της αισιοδοξίας, της ελπίδας, της ανθεκτικότητας, της χαρισματικής ηγεσίας και της σοφίας. Στη βασική έρευνα έλαβαν μέρος 421 συμμετέχοντες με κριτήρια συμμετοχής να είναι ενήλικες, εργαζόμενοι στην Ελλάδα με μισθωτή σχέση εργασίας. Τα αποτελέσματα της έρευνας επιβεβαιώνουν ότι (α) το Ερωτηματολόγιο Αποτελεσματικής Ηγετικής Συμπεριφοράς αποτελεί ένα έγκυρο και αξιόπιστο εργαλείο αξιολόγησης ηγετικών συμπεριφορών, (β) η ηγεσία περιγράφεται ικανοποιητικά με ένα μοντέλο ενός παράγοντα, και (γ) οι μεταβλητές που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα αποτελούν προβλεπτικούς παράγοντες της ηγεσίας. Η παρούσα έρευνα συνεισφέρει στην εννοιολογική κατανόηση και την αξιολόγηση της ηγεσίας στους σύγχρονους οργανισμούς καθώς προτείνει και εξετάζει ένα νέο μονοπαραγοντικό εργαλείο αξιολόγησής της, το οποίο αποσαφηνίζει την έννοια της ηγεσίας και τις συμπεριφορές με τις οποίες αυτή εκδηλώνεται στα σύγχρονα εργασιακά πλαίσια. Επιπλέον, εμπλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία με τον πρώτο ελληνικό, έγκυρο και αξιόπιστο ερωτηματολόγιο αξιολόγησης αποτελεσματικών ηγετικών συμπεριφορών σε εργασιακά πλαίσια. Το εργαλείο αυτό μπορεί να χρησιμεύσει ιδιαίτερα στην εφαρμοσμένη οργανωτική ψυχολογία, αλλά και σε έρευνες πεδίου σχετικές με την έννοια της ηγεσίας. Τέλος, έμμεση συνεισφορά της παρούσας διατριβής είναι τα επτά διεθνώς αναγνωρισμένα εργαλεία αξιολόγησης διάφορων μεταβλητών, όπως για παράδειγμα της αισιοδοξίας, της ανθεκτικότητας, και της ελπίδας, τα οποία μεταφράστηκαν, προσαρμόστηκαν και ελέγχθηκαν για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας και επίσης μπορούν να χρησιμεύσουν σε πλήθος ερευνών στην Ελλάδα.