Αρχιτέκτονες και αρχιτεκτονική πρακτική στο βοριοελλαδικό χώρο: 1870-1912

Abstract

Αν και είναι αποδεκτό ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές στον τρόπο με τον οποίο ασκήθηκε η αρχιτεκτονική σε διάφορους ιστορικούς χρόνους και διαφορετικές κοινωνίες, συχνά αυτές οι διαφορές αγνοούνται και ταυτόχρονα η αρχιτεκτονική και ο αρχιτέκτονας αντιμετωπίζονται ως να ήταν ξεχωριστές, κλειστές και αμετάβλητες οντότητες. Αντικείμενο αυτής της έρευνας είναι η τεκμηρίωση των αλληλοεπιδράσεων αρχιτεκτονικής και αρχιτέκτονα σ' ένα συγκεκριμένο γεωγραφικά χώρο κατά τη διάρκεια μιας ιστορικά μεταβατικής εποχής, με σκοπό να καταγράψει γιατί συνέβησαν κάποιες αλλαγές και τι σήμαιναν αυτές τόσο για την εξέλιξη του σχεδιασμού κτιρίων, όσο και για την κοινωνική θέση [status] του σχεδιαστή τους. Συγκεκριμένος στόχος είναι η προσέγγιση της αρχιτεκτονικής πρακτικής στο σημερινό Βορειοελλαδικό χώρο¹ κατά την ύστερη τουρκοκρατία και η κριτική της θεώρηση όχι ως ιστορίας των Μορφών [αισθητικής] ή ως ιστορίας των Ιδεών, αλλά ως ιστορίας της βαθμιαίας εξέλιξης ενός επαγγέλματος. Η προσέγγιση του υλικού τεκμηρίωσης επιχειρήθηκε στα πλαίσια μιας βασικής υπόθεσης εργασίας, σύμφωνα με την οποία η ανάδυση και η πορεία του νεωτερικού αρχιτέκτονα στην περιοχή αποτέλεσε γέννημα μιας γενικότερης πορείας εκσυγχρονισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε δεύτερο επίπεδο -ως εργαλεία ανάλυσης- χρησιμοποιήθηκαν δύο ειδικές υποθέσεις: Πρώτον, ότι η βαθμιαία ανάπτυξη του επαγγελματισμού στην αρχιτεκτονική συσχετίζεται αναλογικά με τη βαθμιαία παρακμή της "παραδοσιακής αρχιτεκτονικής".² Δεύτερον, ότι ο επαγγελματισμός στην αρχιτεκτονική κατά τα τέλη του 19ου αι. με αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά την ειδική εκπαίδευση, την ανάπτυξη του σχεδίου και την καθιέρωση αμοιβής ξέχωρης από το επιχειρηματικό κέρδος έχει τις ρίζες του στην αλλαγή των κατασκευαστικών τεχνικών και της εργασιακής δομής της κατασκευαστικής επιχείρησης. Η εμπειρική πραγματικότητα, δηλαδή τα ίδια τα στοιχεία του κτισμένου χώρου της περιοχής, -διασωθέντα ή περιγραφόμενα στις πηγές- προσεγγίστηκαν ως επιβεβαιωτικά τεκμήρια των υποθέσεών μας. Σε μια διαπραγμάτευση αυτού του τύπου είναι αναμενόμενο ζητήματα, όπως η συγκρότηση, η σύνθεση και τα χαρακτηριστικά του επαγγελματικού σώματος, καθώς και τα χαρακτηριστικά και οι αλλαγές στα παραγόμενα κτιριακά προϊόντα να αποτελούν τον κεντρικό πυρήνα των ερωτημάτων. Με βάση τα όσα προαναφέρθηκαν η παρούσα μελέτη μπορεί να ενταχθεί στη θεματική ενότητα Ιστορία της Αρχιτεκτονικής Πρακτικής, που με επίκεντρο την εξέταση των συστημάτων παραγωγής αρχιτεκτονικού έργου, αποτελεί αντικείμενο μεταπτυχιακής εμβάθυνσης σε αρχιτεκτονικές σχολές του εξωτερικού. Μπορεί ταυτόχρονα να ενταχθεί σ' ένα γενικότερο κλάδο της ιστοριογραφίας, την Ιστορία των Επαγγελμάτων, στην οποία η ιστορία της μετεξέλιξης του αρχιτεκτονικού επαγγέλματος αποτελεί διακριτό κλάδο. Συγγένειες υπάρχουν και μ' έναν άλλο διακριτό ιστοριογραφικό κλάδο, την Ιστορία των Μηχανικών, που ως υποσύνολο μιας ευρύτερης επιστημονικής περιοχής, της Ιστορίας της Τεχνολογίας, εστιάζει τα διαπραγματευτικά του εργαλεία στη διεπιστημονική προσέγγιση της Επιστήμης και της Τεχνολογίας, ασχολείται δηλαδή περισσότερο με τους άλλους κλάδους των μηχανικών και λιγότερο με τους αρχιτέκτονες.¹ Η επιλογή του συγκεκριμένου επιστημονικού πεδίου έγινε μετά τη διαπίστωση αντιστοίχων κενών στην ελληνική αρχιτεκτονική ιστοριογραφία.² Άλλωστε παράπλευρος στόχος αυτής της μελέτης ήταν και η ένταξη του συγκεκριμένου πεδίου στο διεθνές πλαίσιο της σχετικής συζήτησης.