Η ηθική και η πολιτική φιλοσοφία του Αλεξάνδρου και του Νικόλαου Μαυροκορδάτου

Abstract

Η προηγηθείσα ανάλυση επιχείρησε την ερμηνευτική ανασυγκρότηση της Ηθικής και Πολιτικής φιλοσοφίας του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ Απορρήτων και του γιου του Νικολάου, όπως αποτυπώνονται κυρίως στα παραινετικού περιεχομένου έργα τους. Το ερευνητικό ενδιαφέρον επικεντρώνεται στον τρόπο με τον οποίο οι συγγραφείς οργανώνουν το σύστημα της σκέψης τους και στοχεύουν, ως θεωρητικοί απολογητές, να ισχυροποιήσουν την εξουσία που τους παραχωρήθηκε από τους Οθωμανούς. Οι συμβουλές του εξ Απορρήτων Αλεξάνδρου και του Νικολάου Μαυροκορδάτου σχετίζονται -ως παρακαταθήκες πολιτικής πρακτικής- με τους σκοπούς της εξουσίας και τη μορφή του δεσποτικού πολιτεύματος, στα πλαίσια του οποίου επρόκειτο να εφαρμοσθούν. Με σαφή εκλεκτικισμό στον προσανατολισμό της σκέψης τους οι Μαυροκορδάτοι προβαίνουν σε θεωρητική σύνθεση προγενέστερων και σύγχρονων με εκείνους αντιλήψεων, προκειμένου να ενισχύσουν τις επιλογές τους στο πεδίο της πρακτικής άσκησης της εξουσίας. Το θεωρητικό πεδίο της σκέψης τους στηρίζεται στη θύραθεν και στη χριστιανική γνώση και ο εκλεκτικισμός τους αντλεί στοιχεία πότε από την αρχαία ελληνική, τη λατινική και τη χριστιανική σκέψη προβάλλοντας το πρότυπο του καλού και αγαθού και συγχρόνως ευσεβούς άρχοντα και κατ' επέκταση του ανθρώπου που εκπληρώνει τα καθήκοντα του έναντι του εαυτού του, των άλλων και κυρίως έναντι του θεού, πότε από τα κάτοπτρα ηγεμόνων, που τονίζουν την πρακτική χρησιμότητα που αποκτά η ατομική εμπειρία ως παρακαταθήκη πολιτικής πρακτικής προς τους απογόνους, πότε από την Ιησουητική παράδοση που υπογραμμίζει την αναγκαιότητα της προσποίησης, προκειμένου να τελεσφορήσει το διοικητικό εγχείρημα, και πότε από την ευρωπαϊκή σκέψη, από την οποία προσλαμβάνουν τις αρχές του Φυσικού Δικαίου. Σε πρακτικό επίπεδο ο εκλεκτικισμός των Μαυροκορδάτων εκφράζεται ως μία απόπειρα συγκερασμού των απαιτήσεων που απορρέουν από τα υψηλά αξιώματα στην Οθωμανική αυτοκρατορία, με το ατομικό ή οικογενειακό συμφέρον, αλλά και με το συμφέρον συχνά του γένους. Στη διαχείριση της εξουσίας οι Μαυροκορδάτοι υιοθέτησαν μια αριστοκρατική αντίληψη της πολιτικής. Οι άρχοντες αποτελούν το σημαντικότερο τμήμα του κοινωνικού οργανισμού και στη σκέψη τους δεσπόζει η μορφή του σοφού άρχοντα, ο οποίος ασκεί τα καθήκοντα του με φρόνηση και στοχεύει στην διασφάλιση της ευημερίας, της ασφάλειας, της ειρήνης και των συμφερόντων των «πολιτών» οι οποίοι υπάγονται στη διευθυντική του δύναμη, και κυρίως του κράτους. Η παρουσία ενός τέτοιου άρχοντα στο πολιτικό προσκήνιο αποτελεί εγγύηση για την συνετή άσκηση της εξουσίας. Το θεατό μέρος της εξουσίας του άρχοντα εξαίρει την υπεροχή του έναντι των υπηκόων και τονίζει τη σταθερότητα που μπορεί να εγγυηθεί η παρουσία του για την κοινωνική ζωή. Ο άρχοντας διαθέτει ειδική γνώση για τη διαχείριση των κρατικών υποθέσεων και την υποκείμενη στους νόμους διοίκηση των ανθρώπων. Η τέχνη της διακυβέρνησης με την επικουρία της εμπειρίας των προγενεστέρων καθίσταται εξάλλου ένα ασφαλές πρόγραμμα δράσης, που προφυλάσσει στα πλαίσια το εφικτού τον άρχοντα από τις διακυμάνσεις της πολιτικής ζωής, γιατί αυτός μπορεί να διαγνώσει με οξυδέρκεια πίσω από το ορατό και συχνά ρευστό κόσμο της πολιτικής ζωής. που αναταράσσεται από την επήρεια των συγκυριών, έναν κατ' ανάγκη προβλέψιμο κόσμο δραστηριότητας, και μπορεί επομένως να δράσει με προστατευτικό τρόπο για τον εαυτό του, τους απογόνους του και όπου μπορεί και για τους ομογενείς του. Η εμπειρία καταξιώνεται έτσι μέσα στα πλαίσια της χρησιμότητας, που μπορεί να έχει για τη διαχείριση της εξουσίας στις επόμενες στιγμές του χρόνου και ως παρακαταθήκη πολιτικής πρακτικής για τους απογόνους. Στην προβληματική αυτή εντάσσονται οι παραινέσεις για: τη διαχείριση της δύναμης που απορρέει από το αξίωμα, την έγκαιρη διευθέτηση των στάσεων για τη διασφάλιση της απρόσκοπτης κοινωνικής συνοίκησης την αναγκαιότητα της παιδείας την κατά περίσταση δέουσα απόκριση ή σιωπή προς τους ανωτέρους την υιοθέτηση του μέτρου σε κάθε έκφανση της ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας της ζωής την μη κοινοποίηση των απορρήτων πληροφοριών του κράτους την αποφυγή της κολακείας την επιλογή έμπιστων συμβούλων, φίλων και συγγενών τη διασφάλιση της κατ' οίκον αρμονίας την εφαρμογή των νόμων την επιβολή ποινών στους παραβάτες με πνεύμα επιείκειας τη φιλανθρωπία προς τους ενδεείς την ανοχή την υπομονή και την καρτερία στις ενσκήπτουσες δυσχέρειες του πολιτικού και ατομικού βίου τη διαρκή μέριμνα για την περίσωση της τιμής την επιδίωξη της εύνοιας των ανοηέρων την αναγκαία προθεωρία για κάθε πράξη, προκειμένου να αναλαμβάνονται μόνο όσες μπορούν να περατωθούν για να διασφαλιστεί έτσι η αξιοπιστία του δρώντος την προσοχή για την απόσταση μεταξύ θεωρίας και πράξης στην πολιτική δραστηριότητα την αντιμετώπιση του γεγονότος του θανάτου ως απαλλαγή και παύση του παρόντος βίου τη συνακόλουθη, τέλος, πρόκριση της γενναίας θεώρησης της ζωής. Η πολιτική δεοντολογία απαιτεί η ιδιωτική και η δημόσια παρουσία του άρχοντα να αποτελεί στην πράξη παράδειγμα για τους υπηκόους απαιτεί επίσης να επιδεικνύεται κατά την ερμηνεία και εφαρμογή των νόμων φιλανθρωπία και κατανόηση προς τους ανθρώπους όχι από αδυναμία, αλλά από καλή γνώση των ανθρωπίνων πραγμάτων. Για την απρόσκοπτη λειτουργία του κράτους απαιτείται η υπακοή και πειθάρχηση των «πολιτών» με τις επιλογές της ανώτατης εξουσίας και ο σεβασμός της κείμενης νομοθεσίας από τους άρχοντες και τους αρχόμενους. Το πλαίσιο της πολιτικής δραστηριότητας των Μαύρο Κορδάτων ορίζεται από την αναγκαία εφαρμογή της πολιτικής των Οθωμανών και την εδραίωση της παρουσίας τους στα υψηλά διοικητικά αξιώματα. Οι νόμοι του κράτους και οι προσωπικές τους αρετές, ως διακριτικά στοιχεία της αξιοπρέπειας τους. η ευελιξία στους κυβερνητικούς χειρισμούς και η ανταπόκριση στις ανάγκες του συγκεκριμένου πνευματικού και κοινωνικού χοίρου, στα πλαίσια του οποίου δραστηριοποιούνται, αποτελούσαν πάντα εχέγγυα της εκ μέρους τους συνετής άσκησης της εξουσίας. Το περιβάλλον της σουλτανικής αυλής, η υφιστάμενη κοινωνική ιεραρχία του Οθωμανικού κράτους και η Ορθόδοξη Εκκλησία, ως δεδομένες καταστάσεις, λαμβάνονταν από τους Μαυροκορδάτους σοβαρά υπόψιν. Οι ίδιοι, ως άρχοντες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, συγκαταλέγονται στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας και για την εφαρμογή της πολιτικής τους απαιτούσαν υπακοή εκ μέρους των αρχομένων και στοίχιση προς τις κυβερνητικές επιλογές τους. Οι Μαυροκορδάτοι όμως έναντι της ύπατης εξουσίας των Οθωμανών βρίσκονταν στη θέση του αρχόμενου και όφειλαν να διεκπεραιώνουν χωρίς αντιρρήσεις την πολιτική της. Η ηθική φιλοσοφία των Μαυροκορδάτων εντάσσεται έτσι στα πλαίσια ορθής άσκησης της εξουσίας, η οποία ωστόσο δεν αποτελεί αυτοσκοπό, γιατί γνώριζαν πως θα πρέπει να είναι συνεχώς έτοιμοι να αποχωρήσουν από το πολιτικό προσκήνιο, όταν δηλαδή οι περιστάσεις άρχιζαν να γίνονται δυσμενείς για την πολιτική τους σταδιοδρομία. Η πρακτική εφαρμογή των τεσσάρων κλασσικών αρχαιοελληνικών αρετών- ανδρείας, σωφροσύνης, δικαιοσύνης και φρονήσεως-και της χριστιανικής θεοσέβειας καλύπτει για τους Μαυροκορδάτους κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Το παραινετικού περιεχομένου λεξιλόγιο αποσκοπεί στο να παροτρύνει τους αποδέκτες των έργων τους να επιτελούν το εκάστοτε προβαλλόμενο καθήκον, καθώς η ποιότητα των ατομικών επιλογών και ενεργειών και η ευαρέσκεια για την υπάρχουσα κατάσταση του βίου συμβάλλει στην ατομική ευδαιμονία και καθιστά δυνατή την κοινωνική συνοίκηση. Οι απόψεις για την τιθάσευση των οικείων παθών εκφράζουν έτσι την ανάγκη των συγκεκριμένων αξιωματούχων να επιτύχουν την επιβαλλόμενη από τη λεπτότητα της θέσης τους αυτοκυριαρχία και να αξιοποιήσουν κατάλληλα τις αδυναμίες των αντιπάλων τους στην διαρκή πάλη πολλών ατόμων για την πολιτική και κοινωνική ανέλιξη τους και για τη συμμετοχή τους στη νομή της εξουσίας. Στις βασικές κατευθύνσεις του ηθικού και πολιτικού προσανατολισμού των Μαυροκορδάτων εντάσσονται και κάποιες έννοιες, που δεν θεματοποιούνται αλλά χρησιμεύουν, ως θεωρητικά εργαλεία, στη στρατηγική ενίσχυσης της προτεινόμενης θέσης ανάλογα με την περίσταση και το διακυβευόμενο συμφέρον. Σε αυτές ανήκουν κυρίως οι έννοιες: το κοινό καλό, ο ορθός λόγος, το δέον, η ευπρέπεια, η ευκοσμία, η αναίδεια, η επιείκεια, το κοινό συμφέρον, η δέουσα συμπεριφορά, η πειθώ, οι αντίπαλοι, ο εξαναγκασμός, η αναζήτηση της αλήθειας, η φύση, η δραστηριοποίηση με πνεύμα δικαιοσύνης, η αγελαία δύναμη των «πολλών», η πρέπουσα δραστηριότητα των «ολίγων», η παρουσία των «νουνεχών», η πράξη σύμφωνα με το λόγο, τα απόρρητα στοιχεία που θεωρεί το κράτος απαραίτητα για τη διατήρηση της υπόστασης του και άλλες. Οι πράξεις της ηθικής και πολιτικής σκέψης των Μαυροκορδάτων, όπως αποτυπώθηκαν στα συγγράμματα τους, παρέχουν την αφετηρία για την προσέγγιση της φιλοσοφίας τους αναφορικά με την τέχνη του διοικείν. Η σκέψη τους και τα εννοιολογικά εργαλεία, που χρησιμοποίησαν για τη θεωρητική ενίσχυση των επιλογών τους, καταδεικνύουν την εκ μέρους τους συνειδητοποίηση του υψηλού καθήκοντος, το οποίο όφειλαν να επιτελέσουν έναντι των απογόνων και συνεχιστών του έργου τους, έναντι των ομογενών τους, όπου υπήρχε η ανάλογη δυνατότητα, και κυρίως έναντι της οθωμανικής αρχής, που τους είχε εμπιστευτεί τα υψηλά διοικητικά αξιώματα.

L' analyse précédente a tenté la reconstitution herméneutique de la philosophie morale et politique d' Alexandre Mavrokordatos l’ Exaporite et de son fils Nicolas, comme celle- ci se reflète surtout dans leurs oeuvres du contenu exhortatif. L' intérêt de la recherche réside dans la façon dont les auteurs organisent le système de leur pensée et travaillent, comme des apologistes théoriques, dans le but de renforcer le pouvoir qui leur a été attribué par les Ottomans. Les conseils d' Alexandre l’ Exaporrite et de Nicolas Mavrokordatos- en tant que légataires de la pratique politique- sont en relation avec du pouvoir et avec la forme du régime despotique, au sein duquel ils s' appliquent. Basés sur un éclectisme en ce qui concerne l’ orientation de leur pensée, les Mavrokordatos tentent une synthèse théorique des conceptions du passé et des conceptions actuelles, afin de renforcer leurs choix dans le domaine de l’ exercice pratique du pouvoir. Le cadre théorique de leur pensée se fonde sur la connaissance classique et chrétienne tandis que leur éclectisme emprunte des éléments soit à la pensée grecque ancienne, latine et chrétienne en projettant le modèle du bon, vertueux et en même temps respectueux gouvernant et, par extension, de l’ homme qui accomplit ses devoirs envers soi- même et les autres et principalement envers Dieu, soit aux miroires politiques, qui mettent l’ accent sur l’ utilité pratique que l’ expérience personnelle obtient comme l’ héritage de l’ action politique pour les descendants, soit à la tradition jésuite qui souligne la nécessité de l’ hypocrisie, afin que la tentative gouvernative aboutisse, soit, en fin. à la pensée européenne, par laquelle ils adoptent les principes du Droit Naturel. Sur le plan pratique, l’ éclectisme des Mavrokordatos est exprimé comme un effort de combinaison des exigences qui résultent des hautes fonctions dans l’ Empire Ottoman avec 1' intérêt individuel ou familial et, souvent, avec l’ intérêt de la nation. En ce qui concerne la gestion du pouvoir, les Mavrokordatos ont adopté une conception aristocratique de la politique. Les notables constituent la partie la plus importante du corps social et leur pensée est dominée par la figure du notable sage, qui exerce ses devoirs avec prudence et vise à assurer le bien-être, la sécurité, la paix et l’ intérêt des «citoyens», qui sont soumis à ses fonctions, et principalement de 1' État. La présence d' un notable de ce type sur la scéne politique garantit l’ exercice prudent du pouvoir. La partie visible du pouvoir du notable exalte sa supériorité fece à ses sujets et met en valeur la stabilité de la vie sociale que sa présence peut garantir. Le notable dispose des connaissances spécialisées sur la gestion des affaires de l’ État et sur la façon dont on peut gouverner les hommes selon la loi. A l’ aide de l’ expérience des prédécesseurs, l’ art de gouverner devient, d' ailleurs, un programme d' action credible qui protège, autant que possible, le notable des hauts et des bas de la vie politique, car ce dernier peut discerner avec acuité un monde d' action prévisible par nécessité, audelà du monde visible et souvent instable de la vie politique qui est en proie aux revers de fortune, et, par conséquent, il peut agir d' une façon protectrice envers soi-même, ses descendants et le nation où c' est possible. De cette façon, l’ expérience obtient de la valeur grâce à son utilité potentielle à propos du maniement du pouvoir pendant les moments suivants, et comme l’ hiritage de l’ action politique pour les descendants. Cette problématique comprend des exhortations: à la gestion du pouvoir qui résulte de la fonction; au règlement à temps des attitudes en ce qui concerne l’ assurance de la cohabitation sociale harmonieuse; à la nécessité de l’ éducation; à la réaction (réponse ou silence) adéquate aux supérieurs selon le cas; à l’ adoption du sens de la mesure dans chaque manifestation de la sphère privée et publique de la vie: à la résistance à la divulgation des secrets confidentiels d' État; à la résistance à la flatterie; au choix des conseillers, des amis et des parents de confiance; à l’ assurance de l’ harmonie domestique; à l’ application des lois; à l’ imposition des punitions aux désobéissants dans un esprit d' indulgence; à la philanthropie envers les pauvres: à la tolérance; à la patience et à l’ attente en ce qui concerne les adversités courantes de la vie politique et personnelle; au souci continu de la defence de l’ honneur; à la recherche de la faveur des supérieurs; à la théorie nécessaire qui précède chaque action, afin qu" on appliqueseulement celles-ci qui peuvent s" effectuer pour que la crédibilité de la personne quiagit soit ainsi assurée; à l’ attention sur la distance entre la théorie et la pratique dans le domaine de l’ activité politique; à envisager la mort comme un événement grâce auquel on se débarrasse de la vie présente qui est terminée; à l’ adoption, en fin, d' une attitude courageuse envers la vie. La déontologie politique veut que la présence privée et publique du notable constitue un exemple pour ses sujets et que, quant à l’ interprétation et l’ application des lois, on démontre un esprit de philanthropie et de compréhension à l’ égard des autres, non pas du à la faiblesse mais à la bonne connaissance des affaires humaines. Le bon fonctionnement de l’ État exige que les «citoyens» obéissent et se conforment aux choix du pouvoir suprême et que tous les deux, les notables et les gouvernés, respectent les lois en vigueur. Le cadre dans lequel l’ activité politique des Mavrokordatos s' inscrit, est défini par l’ application indispensable de la politique des Ottomans et par le renforcement de leur présence aux hautes fonctions administratives. Les lois de l’ État et leurs vertus personnelles, en tant qu' éléments caractéristiques de leur dignité, la souplesse à propos des gestions gouvernementales et la correspondence aux besoins du milieu culturel et social, au sein duquel ils agissent, constituaient toujours la garantie de l’ exercice prudent du pouvoir de leur part. Le milieu de la cour de sultan, la hiérarchie sociale de l’ état Ottoman et l’ Église Orthodoxe, en tant que donnée de fait, étaient sérieusement pris en considération par les Mavrokordatos. Ces derniers, comme notables de l’ Empire Ottoman, étaient inclus dans le sommet de la hiérarchie sociale et, quant à l’ application de leur politique, ils demandaient l’ obéissance de la part des gouvernés etleur conformité à leurs choix gouvememantaux. Les Mavrokordatos étaient cependantsoumis au pouvoir suprême des Ottomans en se trouvant à la place des gouvernés et ils devaient exercer sa politique sans le contredire. De cette façon, la philosophie morale des Mavrokordatos s' inscrit dans le cadre du gouvernement correct qui, néanmoins, ne constitue pas un but en soi, puisqu' ils savent qu' ils doivent être continuellement prêts à quitter la scène politique, c' est à dire lorsque les circonstances deviennent défavorables à leur parcours politique. La mise en pratique des quatres vertus classiques de l’ antiquité grecque- du courage, de la prudence, de la justice, de la logique- et de la fidélité chrétienne couvre pour les Mavrokordatos chaque domaine de l’ activité humaine. Le vocabulaire exhortatif vise à encourager les lecteurs de leurs oeuvres d' accomplir le devoir projeté chaque fois, vu que la qualité des choix et des actions personnelles et le contentement de la situation actuelle de la vie contribuent au bien-être personnel et rendent possible la cohabitation sociale. Les opinions qui concernent l’ assujettissement des passions expriment, par conséquent, la nécessité de ces officiers de parvenir à la maîtrise de soi. qui leur est imposée par la délicatesse de leur position, ainsi que de valoriser de façon appropriée les faiblesses de leurs adversaires dans la lutte permanente pour leur ascension politique et sociale et pour leur participation à la distribution du pouvoir. Dans les directions principales de l’ orientation éthique et politique des Mavrokordatos on trouve, en plus, incorporés quelques concepts qui ne prennent pas de l’ extension mais qui servent, en tant qu' outils théoriques, à la stratégie du renforcement de la thèse proposée selon le cas et l’ intérêt mis en péril. Ce groupe de concepts comprend principalement les concepts du bien commun, du droit raison, du véritable, de la bienséance, de l’ impolitesse, de l’ indulgence, de 1' intérêt commun, de la bonne conduite, de la persuasion, des adversaires, de la mise en force, de la recherche de la vérité, de la nature, de la participation active dans un esprit de justice, de la force vulgaire des «plusieurs» (du peuple), des activités justifiables du «petit nombre» des «esprits nobles», de la présence des hommes «prudents», de l’ action du raison pratique, des secrets confidentiels que l’ État considère comme indispensables au maintien de son existence, et autres concepts. Les actions inspirées à la pensée morale et politique des Mavrokordatos, tells qu' elles sont exprimées dans leurs oeuvres, constituent le point de départ d' une approche de leur philosophie de l’ art de gouverner. Leur façon de penser et les outils conceptuels utilisés dans le but de renforcer leurs choix du point de vue théorique, démontrent leur prise de conscience de la tâche importante qu’ ils devaient accomplir pour les descendants et les continuateurs de leur oeuvre, pour leurs co-nationaux, là où c" était possible, et surtout pour le pouvoir Ottoman qui leur avait confié ces hautes fonctions administratives.