Από την ανάγνωση των εικόνων στον κριτικό [πολυ]γραμματισμό: διατροπικές προσεγγίσεις γραμματισμού στην πρώτη σχολική ηλικία

Abstract

The main aim of this thesis is the formation of a visual literacy program for primary school students, with perspectives of a critical approach to the image, aiming to cultivate critical literacy and in particular critical visual literacy, in a framework of intermodal approaches, which ultimately lead in critical [multi]literacy. In this context, an image analysis model was formulated for students, while the language course was approached through a succession of semiotic modes. The driving force behind this course was the sense of the need for a critical use of the image in the language course, as it now constitutes a dominant way of transmitting explicit and implicit messages, but also the awareness of the need to converge with the Curriculum, in order to demonstrate the present innovative work accepted as applicable by other teachers. To achieve our objective, action research was chosen as a powerful tool. Through action research, the ultimate goal of the whole project was to upgrade the language course and the culture of the classroom, from traditional-mechanistic to modern-reflective. In total, two action researches were carried out in the Language lesson, in the two first classes of Primary School. Eighteen (18) students in the 1st grade and seventeen (17) in the 2nd grade participated in the teaching meetings, while critical observers were always present, for feedback and improvement. For the triangulation of the research, both the opinions of the students and of critical friends were investigated, through questionnaires, interviews and reflection texts, while at the same time the perspective of the teacher was utilized through her participatory observation and her diary. In addition, the transcripts of the lectures and the produced student material contributed greatly to the research evaluation. Undoubtedly, the teacher's analysis of the images (fairy tales illustration and paintings) prior to the intervention-research was central to the planning of the language activities. The results demonstrate that the image is an important textual material for the development of language literacy. In addition, the proposed image analysis model for young students attracted their interest and led them to critical insights. On the other hand, it was shown that the succession of semiotic modes makes the language lesson attractive and "alive", mobilizing students for expanded participation, as different learning profiles are approached, in the context of differentiated teaching. Furthermore, the deeper meanings of the images were of particular interest, revealing values and stereotypes about human relationships. In this way, constructive discussions were stimulated in the classroom, which challenged the students. Under these conditions, they appeared to be willing and efficient in textual activities, even producing written texts, a process that usually causes discomfort to students of all ages.

Βασική επιδίωξη της ανά χείρας διατριβής είναι η διαμόρφωση ενός προγράμματος οπτικού γραμματισμού (εφεξής ΟΓ) για την πρωτοσχολική ηλικία, με προοπτικές κριτικής προσέγγισης της εικόνας, αποσκοπώντας στην καλλιέργεια κριτικού γραμματισμού (εφεξής ΚΓ) και ειδικότερα κριτικού οπτικού γραμματισμού (εφεξής ΚΟΓ), σε ένα πλαίσιο διατροπικών προσεγγίσεων, που οδηγούν εν τέλει στον κριτικό [πολυ]γραμματισμό. Στο πλαίσιο αυτό, διαμορφώθηκε ένα μοντέλο ανάλυσης εικόνων για μαθητές/ήτριες, ενώ το γλωσσικό μάθημα προσεγγίστηκε μέσα από τη διαδοχή σημειωτικών τρόπων. Κινητοποιός δύναμη της πορείας αυτής ήταν η αίσθηση της ανάγκης για κριτική αξιοποίηση της εικόνας στο γλωσσικό μάθημα, καθώς συνιστά, πλέον, έναν κυρίαρχο τρόπο μετάδοσης ρητών και υπόρρητων μηνυμάτων, αλλά και η συνειδητοποίηση της ανάγκης σύγκλισης με το Πρόγραμμα Σπουδών (εφεξής ΠΣ), ώστε να αποδειχθεί η παρούσα εργασία καινοτομική μεν, αποδεκτή δε, ως εφαρμόσιμη, από συναδέλφους εκπαιδευτικούς. Για την επίτευξη της στοχοθεσίας μας, επιλέχθηκε ως ισχυρό εργαλείο η έρευνα δράσης. Μέσω της έρευνας δράσης, απώτερος σκοπός του όλου εγχειρήματος ήταν η αναβάθμιση του γλωσσικού μαθήματος, ώστε από παραδοσιακό-μηχανιστικό να καταστεί σύγχρονο-αναστοχαστικό, αναβαθμίζοντας περαιτέρω την κουλτούρα της τάξης. Συνολικά, πραγματοποιήθηκαν δύο έρευνες δράσης στο μάθημα της Γλώσσας, στις δύο μικρές τάξεις του Δημοτικού Σχολείου. Στις μαθησιακές συναντήσεις συμμετείχαν δεκαοχτώ (18) μαθητές/ήτριες στην Α΄ τάξη και δεκαεπτά (17) στη Β΄, ενώ παρευρίσκονταν πάντα κριτικοί φίλοι, προς ανατροφοδότηση και βελτίωση. Για την τριγωνοποίηση της έρευνας, διερευνήθηκαν τόσο οι απόψεις των μαθητών/τριών όσο και των κριτικών φίλων, μέσα από ερωτηματολόγια, συνεντεύξεις και κείμενα αναστοχασμού, ενώ παράλληλα αξιοποιήθηκε η οπτική της εκπαιδευτικού μέσα από τη συμμετοχική της παρατήρηση και το ημερολόγιό της. Επιπλέον, η απομαγνητοφώνηση των διδασκαλιών και το παραγόμενο μαθητικό υλικό συνέδραμε σε μεγάλο βαθμό στην αξιολόγηση της έρευνας. Σαφώς, η ανάλυση των εικόνων (εικονογράφηση παραμυθιών και πίνακες ζωγραφικής) από την εκπαιδευτικό πριν από την έρευνα-παρέμβαση ήταν κομβικής σημασίας για τον σχεδιασμό των γλωσσικών δράσεων. Τα αποτελέσματα της έρευνας καταδεικνύουν ότι η εικόνα αποτελεί σπουδαίο κειμενικό υλικό ανάπτυξης γλωσσικού γραμματισμού. Επιπλέον, το προτεινόμενο μοντέλο ανάλυσης εικόνων για μικρά παιδιά προσείλκυσε το ενδιαφέρον τους και τους οδήγησε σε κριτικές εμβαθύνσεις. Από την άλλη πλευρά, αποδείχθηκε ότι η διαδοχή σημειωτικών τρόπων καθιστά το γλωσσικό μάθημα ελκυστικό και ζωντανό, κινητοποιώντας για διευρυμένη συμμετοχή, καθώς προσεγγίζονται διαφορετικά μαθησιακά προφίλ, στο πλαίσιο της διαφοροποιημένης διδασκαλίας. Περαιτέρω, τα βαθύτερα νοήματα των εικόνων παρουσίασαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αποκαλύπτοντας αξίες και στερεότυπα για τις ανθρώπινες σχέσεις. Με αυτόν τον τρόπο, υποκινήθηκαν εποικοδομητικές συζητήσεις στην τάξη, που προβλημάτισαν τα παιδιά. Υπό αυτές τις συνθήκες, φάνηκαν να είναι πρόθυμα και αποτελεσματικά στις κειμενικές δραστηριότητες, ακόμη και στην παραγωγή γραπτού λόγου, μια διαδικασία που συνήθως προκαλεί δυσφορία σε μαθητές και μαθήτριες κάθε ηλικίας.