Η έμφυλη διάσταση στο δίκαιο: ταυτότητα, λόγος, σώμα

Abstract

The PhD thesis proposes a critical perspective on modern law, as well as on leading legal categories, focusing on the examination of the gender dimension in law. To this end, it draws on key contributions from critical theory, critical legal studies and primarily from feminist theory and feminist legal theory, particularly second-wave feminism and French difference feminism. The thesis attempts a retrospective look at the roots of modern legal thought, arguing that its structural core was constituted on the basis of a subject paradigm that only ostensibly reflected a universal ideal-type. The examination of its ontological and metaphysical constitution, alongside its positioning in terms of its historical, social and cultural context highlights the androcentric characteristics upon which the modern legal subject was constructed in contrast to female otherness. As it is embedded in this perspective, law is studied as an influential parameter of the broader context of modern Western thought and the cultural meanings upon which it was founded. In parallel, legal conceptualizations and institutions are re-examined in the light of their dialectical relation to structural elements of modern social formation, such as the public-private dichotomy. Developing the inherently hierarchical constitution of this dichotomy, alongside other homologous binary dichotomies, the thesis argues for the necessity of a positive reaffirmation of feminine difference, as the foundation of a potentially different, yet equivalent subject. The thesis divides its analysis into three interrelated sections. The first section sets identity as its thematic focus. It analyses the fundamental characteristics of the modern subject and the subject of law, while drawing attention to the historical, political, social and especially the cultural, cognitive and conceptual terms of its formation. Abstraction, autonomy, universality, rationality are analysed as conceptual constructions produced on the basis of the male position, experience and condition. It is further emphasized that modernity has been an era of unconditional faith in the subject and its solemn legal safeguarding, but also an era of women’s exclusion from the realm of the subject, with a notable contribution of law to this end. Finally, the foundations that a potential feminine identity could oppose are explored. The second section refers to discourse. Pointing out the decisive importance of discourse in the formation of the subject, as established in recent decades within the framework of social and critical theory, it contrasts the one-dimensional rationality of modern legal discourse with a potentially feminine discourse. The subject-object relation demonstrated as the focus of legal regulation is opposed to the subject-subject relation introduced by feminine discourse as the key for restoring equal gender relations. However, the inherently difficult access of women to discourse is underlined, due to their long-standing marginalization within the discursive field. Consequently, the terms and contents that are potentially capable of shaping a feminine discourse are interrogated. The third section addresses the issue of embodiment. It examines the radical devaluation and disregard for the embodied existence in Western culture, as a result of the juxtaposition of the body against the superior concept of the mind and reason. The significant contribution of law to this disregard is analysed, as the legal subject was also founded on the mind and reason in contrast to the body. Given that women were conceived as connected to the body in modernity, the hostile attitude towards it functioned as a focal point of female subordination. The section aligns with the feminist theory argumentation that body, identity, and subjectivity are inseparable factors from the feminine viewpoint and calls for the restoration of the positive meaning of female embodiment.

Η διδακτορική διατριβή προτείνει μια κριτική θεώρηση του νεωτερικού δικαίου, καθώς και κορυφαίων νομικών κατηγοριών, με άξονα την εξέταση της έμφυλης διάστασης και της σχέσης της προς το δίκαιο. Προς τούτο αξιοποιεί καίριες συνεισφορές της κριτικής θεωρίας και των κριτικών νομικών σπουδών και κυρίως της φεμινιστικής θεωρίας και φεμινιστικής θεωρίας δικαίου, ιδιαίτερα δε του β’ φεμινιστικού κύματος και του γαλλικού φεμινισμού της διαφοράς. Η διατριβή επιχειρεί μια αναδρομή στις ρίζες της νεωτερικής δικαιικής σκέψης, υποστηρίζοντας ότι ο δομικός πυρήνας της συστάθηκε στη βάση ενός παραδείγματος υποκειμένου το οποίο μόνο κατ’ επίφαση αντανακλούσε έναν οικουμενικό, ουδέτερο και πανανθρώπινο ιδεότυπο. Η εξέταση της οντολογικής, αλλά και μεταφυσικής του σύστασης, καθώς και η τοποθέτησή του στους όρους της ιστορικής, κοινωνικής και πολιτισμικής του πλαισίωσης, αναδεικνύουν τα ανδροκεντρικά χαρακτηριστικά επί των οποίων δομήθηκε το νεωτερικό δικαιικό υποκείμενο, σε αντιδιαστολή προς τη γυναικεία ετερότητα. Καθώς εντάσσεται σε αυτήν την προοπτική, το δίκαιο μελετάται ως σημαίνουσα παράμετρος του ευρύτερου πλαισίου του νεωτερικού δυτικού σκέπτεσθαι, όπως και των πολιτισμικών νοημάτων στα οποία αυτό θεμελιώθηκε. Εκ παραλλήλου, οι δικαιικές εννοιολογήσεις και θεσμίσεις αναγιγνώσκονται υπό το φως της διαλεκτικής τους σχέσης με δομικά σημεία της νεωτερικής κοινωνικής συγκρότησης, χαρακτηριστικότερο εκ των οποίων το ζεύγμα δημόσιου-ιδιωτικού χώρου. Αναπτύσσοντας την εγγενώς ιεραρχική σύσταση του ζεύγματος αυτού, όπως και των άλλων -ομόλογων προς αυτό- διπολικών διχοτομιών, η διατριβή υποστηρίζει την αναγκαιότητα θετικής ανανοηματοδότησης της γυναικείας διαφοράς, ως θεμελίου ενός δυνάμει διαφορετικού, αλλά ισοδύναμου, ισόκυρου υποκειμένου. Η διατριβή επιμερίζει την ανάλυσή της σε τρεις, αλληλένδετες ωστόσο μεταξύ τους, ενότητες. Η πρώτη ενότητα θέτει ως θεματικό της επίκεντρο την ταυτότητα. Αναλύει τα θεμελιώδη γνωρίσματα του νεωτερικού υποκειμένου και του υποκειμένου του δικαίου, εφιστώντας παράλληλα την προσοχή στους ιστορικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς, αλλά ιδιαίτερα στους πολιτισμικούς, νοητικούς και εννοιολογικούς όρους διαμόρφωσής του. Η αφαίρεση, η αυτονομία, η οικουμενικότητα, ο ορθολογισμός αναδεικνύονται ως εννοιολογικές κατασκευές που παρήχθησαν με βάση την ανδρική θέση, εμπειρία και συνθήκη. Επισημαίνεται επιπλέον ότι η νεωτερική εποχή υπήρξε εποχή της ανεπιφύλακτης πίστης στο υποκείμενο και πανηγυρικής δικαιικής κατοχύρωσής του, αλλά και εποχή αποκλεισμού της γυναίκας από την επικράτεια του υποκειμένου, με αξιοσημείωτη την προς αυτό συμβολή του δικαίου. Ανιχνεύονται τέλος οι αφετηρίες και τα ερείσματα που θα μπορούσε να αντιπροβάλει μια δυνάμει γυναικεία ταυτότητα. Η δεύτερη ενότητα επικεντρώνεται στο λόγο. Επισημαίνοντας την καθοριστική σημασία του λόγου στη διαμόρφωση του υποκειμένου, όπως στοιχειοθετείται τις τελευταίες δεκαετίες στο πλαίσιο της κοινωνικής και κριτικής θεωρίας, αντιπαραβάλλει τη μονοδιάστατη ορθολογικότητα του λόγου του νεωτερικού δικαίου προς ένα δυνάμει γυναικείο λόγο. Η σχέση υποκείμενο-αντικείμενο που αναδεικνύεται ως επίκεντρο της νομικής ρύθμισης αντιπαρατίθεται προς τη σχέση υποκείμενο-υποκείμενο, που εισφέρει ο γυναικείος λόγος ως θεμέλιο της αποκατάστασης ισότιμων έμφυλων σχέσεων. Υπογραμμίζεται ωστόσο η εγγενώς δυσχερής σχέση της γυναίκας με το λόγο, εξαιτίας του μακραίωνου, καταστατικού αποκλεισμού της από το πεδίο άρθρωσής του και αναζητούνται οι όροι και τα περιεχόμενα που δυνητικά είναι σε θέση να διαμορφώσουν έναν γυναικείο λόγο, ικανό να άρει τον προκείμενο αποκλεισμό. Η τρίτη ενότητα αφορά το σώμα. Εξετάζει τη ριζική απαξία και παραγνώριση της ενσώματης υπόστασης στο δυτικό πολιτισμό, ως αποτέλεσμα της αντιπαραβολής του σώματος προς τον υπέρτερο όρο του νου και του ορθού λόγου. Επισημαίνεται η σημαντική συμβολή του δικαίου στην παραγνώριση αυτή, καθόσον και το δικαιικό υποκείμενο θεμελιώθηκε στο νου και τον ορθό λόγο, σε αντιπαράθεση προς το σώμα. Δεδομένου μάλιστα ότι οι γυναίκες παρουσιάστηκαν ως συνδεδεμένες με το σώμα στη νεωτερικότητα, η εχθρική στάση προς αυτό λειτούργησε ως εστία γυναικείας υποτέλειας. Η ενότητα συντάσσεται με την οπτική της φεμινιστικής θεωρίας ότι σώμα, ταυτότητα, υποκειμενικότητα είναι όροι αδιαχώριστοι από την πλευρά της γυναικείας θέσης και καλεί σε αποκατάσταση του θετικού νοήματος της γυναικείας σωματικότητας.