Η πολεοδομική εξέλιξη της Ναυπάκτου (15ος - 19ος αι.)

Abstract

Nafpaktos (Lepanto or Inebahti) is one of the historic cities in the eastern Mediterranean. The city had a key role during the Medieval and Early Modern Period due to its strategic location. However, despite its importance, the architecture and urban planning of the city has not been systematically studied. Therefore, this PhD thesis studies the architecture and urban planning of Nafpaktos, from the 15th to the 19th century, inevitably covering a large part of the 20th century. The research assumed that the historical, social, and economic reality of a city reflects on its architecture and urban planning and thus, for the study of the urban development of a city, the in-depth understanding and interpretation of its historical and socio-economic context is a prerequisite. The thesis is divided into six chapters. In the first chapter, this work frames the subject, in terms of space and time, presenting the main scope, the research questions, the literature review and methodology. The second chapter further moves on with introducing the specific characteristics of plan and siting, considering the geography, topography, and morphology of the area and includes a brief introduction to its history from antiquity to the present day. The third chapter traces, through the prism of urban planning and architecture, the settlement’s history from the first prehistoric inhabitants to ancient Greek and Roman Naupactus and up to the Venetian Lepanto of the 15th century. The next two chapters focus more closely on the main topic of the work, from the Venetian Lepanto to Ottoman Inebahti and up to the Neo-Hellenic Nafpaktos. The fourth chapter examines the city’s urban development right after the Venetian dominion. It was during the first Venetian period that one of the milestones in the city’s urban development took place. In 1466 AD, the Serenissima built new long walls connecting the fortified acropolis of Lepanto (Nafpaktos) with its harbor, in an attempt to secure the city towards the forthcoming Ottoman threat. This bold gesture defined the urban form of the city up to the present day. Nevertheless, the Ottoman army managed to conquer the city in 1499 AD, under the command of the sultan Beyazid II who adorned Inebahti with some fine architectural projects. These projects and the city’s urban development during the Ottoman times (1499–1687 & 1701–1829) are the subject of the chapter. The firth chapter studies the architecture and urban planning of the city during the first century of the Neo-Hellenic period (1829–1940), focusing primarily on the ambitious urban planning project of the newly established Greek state, and secondarily on the architecture of the era, which remains poor. The conclusion synthesizes all the results of the research and presents Nafpaktos as deviating from the canon established in older studies pertaining the typical characteristics of the “Ottoman city” in the Greek peninsula and the Balkan region.

Η Ναύπακτος αποτελεί μια από τις ιστορικές πόλεις της ανατολικής Μεσογείου, που επί αιώνες διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στις εξελίξεις της ευρύτερης περιοχής. Ωστόσο, παρά την τεράστια σημασία της, η πολεοδομία και η αρχιτεκτονική της πόλης των μεσαιωνικών και νεότερων χρόνων, δεν έχει μελετηθεί συστηματικά. Στα πλαίσια αυτά, η παρούσα διατριβή μελετά την αρχιτεκτονική και τη πολεοδομία της Ναυπάκτου, από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα καλύπτοντας αναπόφευκτα και ένα μεγάλο μέρος των αρχών του 20ου αιώνα. Η έρευνα βασίστηκε στην υπόθεση ότι η ιστορική, κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα μιας πόλης αντανακλάται στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία της και ως εκ τούτου, προϋπόθεση για τη συστηματική μελέτη της πολεοδομικής εξέλιξης μιας πόλης αποτελεί η σε βάθος κατανόηση και ερμηνεία του ιστορικού και κοινωνικοοικονομικού της πλαισίου. Με βάση τα παραπάνω, η εργασία διαρθρώθηκε σε έξι κεφάλαιαΤα τρία πρώτα κεφάλαια είναι εισαγωγικά. Στο πρώτο κεφάλαιο ορίζεται χωρικά και χρονικά το αντικείμενο μελέτης, παρουσιάζεται η βιβλιογραφική ανασκόπηση και η μεθοδολογία, καθώς και τα ερωτήματα και οι στόχοι της έρευνας, που αφορούν εν πολλοίς στον προσδιορισμό των μεταβολών του αστικού περιβάλλοντος κατά την μετάβαση από την Βενετική στην Οθωμανική και εν τέλει στην Νεοελληνική εποχή, μέσα από μια μελέτη περίπτωσης, την πόλη της Ναυπάκτου. Το δεύτερο κεφάλαιο εστιάζει στην περιγραφή του αντικειμένου της μελέτης, δηλαδή στη πόλη της Ναυπάκτου, η οποία αποτελεί ένα παλίμψηστο, με εμφανή τα ίχνη συνεχούς κατοίκησης από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται τα γεωγραφικά και τοπογραφικά χαρακτηριστικά της Ναυπάκτου από την αρχαιότητα, εστιάζοντας στη σύγχρονη πόλη και παραθέτοντας ένα συνοπτικό χρονολόγιο των κύριων ιστορικών γεγονότων. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η εξέλιξη της πόλης μέχρι τον 15ο αιώνα, μέσα από το πρίσμα της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής. Η επισκόπηση βασίζεται σε παλαιότερες δημοσιευμένες μελέτες, σύμφωνα με τις οποίες, o χώρος που αναπτύχθηκε η πόλη προσέλκυσε κατοίκους ήδη από τα πρώιμα στάδια των μόνιμων ανθρώπινων εγκαταστάσεων, οχυρώθηκε και ήκμασε κατά τους κλασικούς χρόνους, παρήκμασε μετά την Ρωμαϊκή κατάκτηση και γνώρισε νέα ακμή κατά τους Μεσαιωνικούς χρόνους και κατά την Α΄ Βενετική περίοδο, που έλαβε χώρα ένα από τα ορόσημα της πολεοδομικής ιστορίας της πόλης. Πρόκειται για την σύνδεση της οχυρωμένης ακρόπολης με τον λιμένα, μια εξαιρετικά γενναία χειρονομία που άλλαξε άρδην τη φυσιογνωμία της πόλης, καθορίζοντας τον πολεοδομικό της χαρακτήρα μέχρι τις μέρες μας.Τα δυο επόμενα κεφάλαια αφορούν στο κυρίως θέμα της έρευνας. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η αρχιτεκτονική και η πολεοδομική εξέλιξη του οικισμού κατά τους Οθωμανικούς χρόνους, από το 1499 έως το 1829, με μια μικρή Βενετική παρένθεση στα τέλη του 17ου αιώνα. Η ανάλυση χωρίζεται στις δυο οθωμανικές περιόδους, από την κατάκτηση του Βαγιαζήτ Β΄ έως την Βενετική κατάκτηση (1687 – 1701) και την αποδιοργάνωση που αυτή επέφερε στη πόλη και στη συνέχεια από την Οθωμανική ανάκτηση έως την απελευθέρωση της, το 1829. Η πρώτη περίοδος χαρακτηρίζεται από οικονομική άνθιση με συνεπακόλουθη πολεοδομική ανάπτυξη και αξιόλογη αρχιτεκτονική παραγωγή, ενώ η δεύτερη από οικονομική παρακμή που επηρέασε την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική της πόλης. Μολαταύτα, κατά τη δεύτερη οθωμανική περίοδο οικοδομήθηκαν ορισμένα αξιόλογα κτίσματα, στα πλαίσια μιας προσπάθειας της κεντρικής διοίκησης να προσελκύσει τον πληθυσμό που είχε εγκαταλείψει την πόλη κατά την βραχύβια Β΄ Βενετική κυριαρχία. Το πέμπτο κεφάλαιο μελετά την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία της πόλης κατά την διάρκεια του πρώτου αιώνα των Νεοελληνικών χρόνων (1829–1940) και εστιάζει περισσότερο στο οργανωμένο πολεοδομικό πρόγραμμα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, μέσα από τη μελέτη των παλαιών αυθεντικών χαρτών και λιγότερο στη μελέτη της αρχιτεκτονικής παραγωγής, η οποία παραμένει φτωχή. Στα συμπεράσματα γίνεται η σύνθεση όλων των αποτελεσμάτων της έρευνας, παρουσιάζοντας το παράδειγμα της Ναυπάκτου ως αποκλίνων από τον γενικό κανόνα των παλαιότερων γενικευμένων μελετών που αφορούσαν στα τυπικά γνωρίσματα της διάρθρωσης των οθωμανικών πόλεων του ελλαδικού χώρου και ευρύτερης βαλκανικής.