Ενδοδραματικές κατευθυντήριες ενδείξεις της ανταπόκρισης του κοινού στις Τρωάδες του Ευριπίδη: από το κείμενο στην παράσταση

Abstract

The Ph.D. thesis explores the intra-dramatic cues indicative of the audience’s reactions to Euripides’ Trojan Women. Specifically, the study aims to identify the signs embedded in the text that convey the spectator’s desired and intended emotional, mental, or aesthetic response. The thesis is structured into the following sections: Introduction, Chapter 1: “Trojan Women: A manifesto against war?”, Chapter 2: “Deciphering intra-dramatic reactions as models of audience response”, Chapter 3: “Literary and theatrical echoes: Provoking audience engagement through intertextual references”, Chapter 4: “Opsis as a key element for intensifying pathos”, Chapter 5: “From Page…to Stage”, Conclusions, Bibliography, Appendix, and an Index of ancient passages. In the introductory chapter, the thesis outlines the methodological framework for the text-centered research and offers a comprehensive review of the existing bibliography concerning the study of the emotions and the theatre audience of ancient Greek tragedy. The first chapter focuses on the tragedy’s “anti-war message”. It analyzes Euripides’ strategy to shorten the temporal gap between Trojan Women’s reality and the historical and socio-political context of the 5th century BCE, attempting to elicit an emotional and mental “awakening” of the theatre audience. The study particularly underscores the aspects of the drama where the tragic poet seeks to convey a cautionary message to the Athenian spectators regarding the devastating consequences of the war, primarily through the Trojan Women’s sufferings. The second chapter examines how the intra-dramatic reception of pathos serves as a key determinant for shaping the reactions of the external audience. By exploring the intra-dramatic audience’s response, it becomes evident that these “on-stage spectators” function as “mediators” between the unfolding events on the stage and the extra-dramatic audience. Thus, usually, their reactions offer models for the broader reactions of the theatre audience during the 5th century BCE. The third chapter centers on an intertextual reading of Trojan Women, specifically focusing on epic and tragic intertextual references Euripides uses as communication codes that shape the spectator’s reactions. In some instances, the tragic poet strategically takes advantage of the audience’s literary knowledge to “steer” or influence the spectators’ response through a) allusions to previous works and b) transformations of the proceeding literary and theatrical tradition. The fourth chapter is organized into two sub-chapters. The initial section explores the material side of the performance, placing a particular emphasis on scenography (including stage setting and props) and costume design (encompassing costumes and masks). The second part, titled “Pathos embodied”, concerns the study of directing and precisely how the body, through its posture, gestures, and movements, becomes a focal point of view influencing the visual aesthetic of the performance. In chapter five, modern productions of Euripides’ Trojan Women are studied, considering the literary analysis presented in previous thesis chapters. Examining modern performance elements sheds light on the endeavors of directors, set designers, costume designers, music composers, and actors to evoke pathos, seeking the theatre audience’s emotional, aesthetic, or intellectual stimulation. The thesis concludes with the final chapter, summarizing the main research findings concerning the intra-dramatic “guidance” of the audience response in Euripides’ Trojan Women.

H παρούσα διδακτορική διατριβή συνιστά μια μελέτη των ενδοδραματικών κατευθυντήριων ενδείξεων της ανταπόκρισης του θεατρικού κοινού στις Τρωάδες του Ευριπίδη. Συγκεκριμένα, επιχειρείται η ανίχνευση των ενοφθαλμισμένων στο κείμενο σημάτων που αφορούν την επιθυμητή και επιδιωκόμενη συναισθηματική, διανοητική ή αισθητική αντίδραση των θεατών του ευριπίδειου έργου. Η διατριβή δομείται ως εξής: Εισαγωγή, Κεφάλαιο 1ο: «Τρωάδες: ένα αντιπολεμικό μανιφέστο;», Κεφάλαιο 2ο: «Η ενδοδραματική πρόσληψη του πάθους ως δείκτης της ανταπόκρισης του κοινού», Κεφάλαιο 3ο: «Διεγείροντας την ανταπόκριση του κοινού μέσα από επικά και τραγικά διακείμενα», Κεφάλαιο 4ο: «Οπτικοποιώντας το πάθος: η ὄψις ως όχημα επίτασης του παθητικού στοιχείου», Κεφάλαιο 5ο: «Από το κείμενο…στη σύγχρονη παράσταση», Συμπεράσματα, Βιβλιογραφία, Παράρτημα (Πίνακες Παραστασιογραφίας), Ευρετήριο αρχαίων χωρίων. Στο εισαγωγικό κεφάλαιο τίθενται οι μεθοδολογικές προϋποθέσεις της κειμενοκεντρικής έρευνας που ακολουθείται και επιχειρείται μια ανασκόπηση της προγενέστερης βιβλιογραφίας που αφορά τη μελέτη των συναισθημάτων, αλλά και του θεατρικού κοινού της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας.Στο πρώτο κεφάλαιο μελετάται το «αντιπολεμικό μήνυμα» του έργου και η πιθανή καθοδήγηση της ανταπόκρισης των θεατών. Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζονται τα χωρία εκείνα, όπου ο τραγικός ποιητής μειώνει τη χρονική απόσταση ανάμεσα στο hic et nunc της τραγωδίας και στην ιστορική και κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα του 5ου π.Χ. αιώνα επιχειρώντας τη συναισθηματική και νοητική «αφύπνιση» του θεατρικού κοινού. Συγκεκριμένα, ερευνώνται οι πτυχές του δράματος, όπου ο τραγικός ποιητής στην προσπάθειά του να καθρεφτίσει την αθλιότητα του πολέμου κυρίως στη μοίρα των Τρωάδων, επιχειρεί να απευθύνει μια προειδοποίηση στο αθηναϊκό κοινό για τις συμφορές που προκαλεί ο πόλεμος. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται η ενδοδραματική πρόσληψη του πάθους ως δείκτης της ανταπόκρισης του εξωδραματικού κοινού. Η μελέτη των αντιδράσεων του εσωτερικού κοινού καταδεικνύει ότι οι ενδοδραματικοί θεατές λειτουργούν ως δραματικοί διαμεσολαβητές ανάμεσα σε όσα παριστάνονται επί σκηνής και στο εξωτερικό κοινό. Συνιστώντας μια ομάδα «εκ των έσω παρατηρητών», η οποία εκτίθεται άμεσα στο πάθος, οι ενδοδραματικοί θεατές παρέχουν συχνά συγκινησιακά –και όχι μόνο– πρότυπα για την ανταπόκριση του θεατρικού κοινού του 5ου π.Χ. αιώνα. Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται μια διακειμενική ανάγνωση των Τρωάδων, όπου εξετάζονται επικά και τραγικά διακείμενα, τα οποία χρησιμοποιεί ο Ευριπίδης ως κώδικες επικοινωνίας που καθορίζουν το πλαίσιο της αντίδρασης του θεατή. Πιο αναλυτικά, μελετώνται τα χωρία στα οποία ο τραγικός ποιητής, εκμεταλλευόμενος τη λογοτεχνική γνώση του κοινού, επιχειρεί μέσω α) υπαινιγμών (allusions) σε προηγούμενα έργα και β) μετασχηματισμών (transformations) της προγενέστερης λογοτεχνικής και θεατρικής παράδοσης να «κατευθύνει» ή να επηρεάσει την προσληπτική δεκτικότητα του κοινού. Το τέταρτο κεφάλαιο υποδιαιρείται σε δύο υποκεφάλαια. Στο πρώτο μέρος που φέρει τον τίτλο «Η υλική πλευρά της παράστασης: σκηνογραφία, ενδυματολογία» εξετάζονται οι δείκτες της ὄψεως που εγγράφονται μέσα στο κείμενο και αφορούν την υλική πλευρά της παράστασης, δηλαδή τη σκηνογραφία (σκηνικές κατασκευές, σκηνικά αντικείμενα-props) και την ενδυματολογία (ενδύματα, προσωπεία). Το δεύτερο μέρος με τίτλο «Το σώμα ως “χώρος” αποτύπωσης του πάθους» αφορά τη μελέτη των ζητημάτων που σχετίζονται με τη σκηνοθεσία και συγκεκριμένα τον τρόπο με τον οποίο το σώμα μπορεί μέσα από τη στάση του, τις χειρονομίες και τις κινήσεις να αποτελέσει τον κεντρικό οπτικό πόλο και να επηρεάσει την οπτική αισθητική της παράστασης των Τρωάδων. Στο πέμπτο κεφάλαιο μελετώνται παραστάσεις του ευριπίδειου έργου στη σύγχρονη σκηνή λαμβάνοντας υπόψη τη φιλολογική ανάλυση που έχει προηγηθεί στα κεφάλαια της διατριβής. Μέσω της εξέτασης των παραστασιακών δεδομένων ανιχνεύονται οι τρόποι και τα μέσα με τα οποία οι σύγχρονοι συντελεστές μιας παράστασης (σκηνοθέτες, σκηνογράφοι, ενδυματολόγοι, μουσικοσυνθέτες, ηθοποιοί κλπ) επιχειρούν τη δείνωση του πάθους, επιδιώκοντας τη συναισθηματική, αισθητική ή διανοητική διέγερση του θεατρικού κοινού. Η διδακτορική διατριβή ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα, όπου ανακεφαλαιώνονται οι βασικές διαπιστώσεις της έρευνας σχετικά με τις ενδοδραματικές κατευθυντήριες ενδείξεις της ανταπόκρισης των θεατών στις Τρωάδες του Ευριπίδη.