Πεζογραφία, ιδεολογία και κοινωνική κριτική: το "κοινωνικό μυθιστόρημα" του Κωνσταντίνου Θεοτόκη

Abstract

The present doctoral thesis is a scholarly approach to the prose of Constantinos Theotokis and specifically to his following works : corfiot tales, what price honour?, the convict, the life and death of Karavelas, slaves in their chains. Specifically, the thesis examines and evaluates the "model of the hero" in the Prose of Theotokis, taking into consideration on one hand the "Bakhtinian" concept of heroes as being "characters" who are in a dialogic interaction with society itself and embody social structures, value systems, ideological views and class interests and on the other hand Raymond Williams' theoretical scheme of the "social type". It is a thesis divided into General Introduction, four independent chapters with individual sections and General Conclusions. In the General Introduction the theoretical instruments are defined by which the work of Theotokis will be examined. Specifically, Jameson’s theory of the collaboration between literature and ideology is being analyzed, a common field of research in which methods and knowledge objects that perceive the narrative as a practical experience intersect. In other words, the point is raised that the narrative activates systems of representation and symbolic interactions, creating a meeting point for various social views and value systems. It is analyzed – among others – the fact that Theotokis’ prose embodies the ideological codes of socialist thinking and transforms them into a fictional universe with plot and heroes. Theotokis’ prose is not a mere reflection of his ideological views. It is the plot itself, the work itself, that contributes in the creation of ideology. Thereinafter, the conceptual instruments of the Bakhtinian "character" and the mediating concept promoted by R. Williams "social character", are described in order to portray the process of integrating social behaviour into the individual's personality, the individual's selective way of responding to social experience, as well as the "logic" through which an individual learns to think and act within the community in which he lives. In the first chapter, Theotokis’ subjugated heroes are being analyzed. They are the forms of the “social different”, consisting of “rebels, alcoholics, rural slaves, as well as socially and economically excluded individuals. Theotokis’ captives include female figures. The field of subjugation is also shaped by patriarchy and the function of gender identity, as elements of exclusion for certain of Theotokis’ heroines. In the second chapter, the “rebellious” heroes are being evaluated. The action of the "rebels" of Theotokis is analyzed within three thematic areas, related (1) to the ascension of the "moral responsibility" of individuals towards oppressive social restrictions, (2) to the transition from feudalism to modern class consciousness and (3) with the remains and cracks of patriarchy. Moreover, as far as the female rebellious heroes of Theotokis are concerned, an interpretation is attempted, that cannot be defined as a condition of subjectification aimed at social change. On the contrary, evaluation concerns the behaviour of the female gender every time that the identities of powerless men-heroes form a privileged field of subversion of the traditional male and female gender roles. The analysis also demonstrates that the resistance of the "insurgents" many times may take on a "marginal" character in the prose of Theotokis and sometimes lead to violence, to insanity and crime. Such a "marginal" character is presented by the "non normal" heroes, which are analyzed in the third chapter of the thesis. For this model of heroes, the Foucauldian problematic is adopted for the "non normality' as it relates to: a) the tendency towards crime b) madness, in the sense of "frenzy", insanity and mania and c) the "deviant" sexuality. The topic of violence is presented as inherent in life and action of “non normal” heroes, who sometimes commit crimes of passion or honour, while some other times they punish themselves and commit suicide, or end up being “bizarre” or insane. The category of “modern tragedy” analyzed in the fourth chapter derives also from Raymond Williams and has been developed in order to describe the connection between novel and the socio – economic conditions of the modern era. On this stage, analysis is related to Theotokis’ invention of a “tragic plot”, which is developing based on the concept of despair, the unbearable and the sacrifice. It is evident that tragedy according to Theotokis is brought about by the crushing of individuals owing to their passions, as well as by the crushing of individuals due to the social structures, hierarchies and inequalities. Modern Tragedy in Theotokis’ works, in the sense of tragic plot, produces self-awareness as a fundamental element of the construction of the hero, which also enables him to transform. Thus, it becomes clear that in the modern social novel of Theotokis, fundamental elements of tragedy already existent since antiquity, like the concept of “destiny” and “necessity”, obtain an entirely secular and historical character. It is about the “daily tragedies”, that emerge from the moral dilemmas of whether or how much could people change the modern world. The collapse of morality in an unjust world produces a unique type of man, the man who suffers because contacting himself as well as contacting the world, is a product of a tragic (self) deception and of a violent breach.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή αποτελεί μια μελετητική προσέγγιση της πεζογραφίας του Κωνσταντίνου Θεοτόκη και συγκεκριμένα των έργων: Κορφιάτικες Ιστορίες, Η Τιμή και το χρήμα, Ο Κατάδικος, Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα και Οι Σκλάβοι στα δεσμά τους. Πιο συγκεκριμένα, η διατριβή εξετάζει και αξιολογεί το «μοντέλο του ήρωα» στην Πεζογραφία του Θεοτόκη, λαμβάνοντας υπόψιν αφενός την «μπαχτινική» θεωρία για τους ήρωες ως «χαρακτήρες» που βρίσκονται σε διαλογική σχέση με την κοινωνία και ενσαρκώνουν κοινωνικές δομές, αξιακά συστήματα, ιδεολογικές θέσεις και ταξικά συμφέροντα και αφετέρου το θεωρητικό σχήμα του Raymond Williams για τον «κοινωνικό τύπο». Πρόκειται για μια διατριβή η οποία διαιρείται σε μια Γενική Εισαγωγή, τέσσερα αυτοτελή κεφάλαια με επιμέρους ενότητες και Γενικά Συμπεράσματα. Στη Γενική Εισαγωγή προσδιορίζονται τα θεωρητικά εργαλεία με τα οποία θα εξεταστεί το έργο του Θεοτόκη. Πιο συγκεκριμένα αναλύεται η κατά Jameson, σύμπραξη λογοτεχνίας και ιδεολογίας η οποία αποτελεί ένα σταθερό πεδίο έρευνας στο οποίο διασταυρώνονται μέθοδοι και γνωστικά αντικείμενα που αντιλαμβάνονται την αφήγηση ως πρακτική εμπειρία. Με άλλα λόγια, θίγεται η άποψη πως η αφήγηση ενεργοποιεί συστήματα αναπαράστασης και συμβολικές σχέσεις και δημιουργεί ένα πεδίο συνάντησης διαφορετικών κοινωνικών φωνών και αξιακών συστημάτων. Αναλύεται- συν τοις άλλοις- το γεγονός ότι η πεζογραφία του Θεοτόκη ενσωματώνει τους ιδεολογικούς κώδικες της σοσιαλιστικής σκέψης και τους μετατρέπει σε μυθοπλαστικό σύμπαν με πλοκή και ήρωες. Δεν είναι δηλαδή η Πεζογραφία του Θεοτόκη μια απλή αντανάκλαση των ιδεολογικών του απόψεων. Η ίδια η πλοκή, το ίδιο το έργο συμβάλλει στην παραγωγή ιδεολογίας. Ακολούθως, περιγράφονται τα εννοιολογικά εργαλεία του μπαχτινικού «χαρακτήρα» και της διαμεσολαβητικής έννοιας που προωθεί ο R. Williams, του «κοινωνικού χαρακτήρα», προκειμένου να περιγράφει τη διαδικασία ενσωμάτωσης της κοινωνικής συμπεριφοράς στην προσωπικότητα του ατόμου, τον επιλεκτικό τρόπο ανταπόκρισης του ατόμου στην εμπειρία της κοινωνίας, καθώς και τη «λογική» μέσα από την οποία το άτομο μαθαίνει να σκέφτεται και να δρα εντός της κοινότητας στην οποία ζει. Στο πρώτο κεφάλαιο αναλύονται οι «υποτελείς» ήρωες του Θεοτόκη. Πρόκειται για τις «όψεις του κοινωνικού άλλου» που τις συναποτελούν οι «ρέμπελοι, οι αλκοολικοί, οι δούλοι της υπαίθρου κι οι αποκλεισμένοι κοινωνικά και οικονομικά». Τους δέσμιους του Θεοτόκη συμπληρώνουν οι γυναικείες φιγούρες. Το πεδίο της υποτέλειας συνδιαμορφώνεται από την πατριαρχία και τη λειτουργία των έμφυλων ταυτοτήτων ως παραγόντων αποκλεισμού για ορισμένες ηρωίδες του Θεοτόκη. Στο δεύτερο κεφάλαιο αξιολογούνται οι «εξεγερμένοι» ήρωες. Η δράση των «εξεγερμένων» του Θεοτόκη αναλύεται εντός τριών θεματικών πεδίων, που σχετίζονται (1) με την ανάληψη της «ηθικής ευθύνης» των ατόμων απέναντι στους καταπιεστικούς κοινωνικούς περιορισμούς, (2) με τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στη νεωτερική ταξική συνείδηση και (3) με τα κατάλοιπα και τις ρωγμές της πατριαρχίας. Ειδικότερα για τους γυναικείους εξεγερμένους ήρωες του Θεοτόκη, επιχειρείται μια ερμηνεία, η οποία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως συνθήκη υποκειμενοποίησης με στόχο την κοινωνική αλλαγή. Αντίθετα, η αξιολόγηση αφορά τη συμπεριφορά του γυναικείου φύλου κάθε φορά που οι ταυτότητες των ανίσχυρων αντρών-ηρώων διαμορφώνουν ένα προνομιακό πεδίο ανατροπής των παραδοσιακών ρόλων του αντρικού και του γυναικείου φύλου. Η ανάλυση καταδεικνύει επίσης ότι η αντίσταση των «εξεγερμένων» δύναται πολλές φορές να λάβει «οριακό» χαρακτήρα στην πεζογραφία του Θεοτόκη και να οδηγήσει ενίοτε στη βία, στην παράνοια και στο έγκλημα. Τέτοιο «οριακό» χαρακτήρα παρουσιάζουν οι «μη κανονικοί» ήρωες, οι οποίοι αναλύονται στο τρίτο κεφάλαιο της διατριβής. Για το συγκεκριμένο μοντέλο ηρώων υιοθετείται η φουκωική προβληματική για τη «μη κανονικότητα», όπως αυτή σχετίζεται με: α) τη ροπή προς το έγκλημα β) την τρέλα, με την έννοια του «παροξυσμού», της παραφροσύνης και της μανίας και γ) την «παρεκκλίνουσα» σεξουαλικότητα. Η θεματική της βίας παρουσιάζεται ως σύμφυτη με τη ζωή και τη δράση των «μη κανονικών» ηρώων, οι οποίοι άλλες φορές προβαίνουν σε εγκλήματα πάθους ή τιμής, άλλες φορές αυτοτιμωρούνται και αυτοκτονούν ή καταλήγουν να γίνονται «αλλόκοτοι» και παράφρονες. Η κατηγορία της «μοντέρνας τραγωδίας» που αναλύεται στο τέταρτο κεφάλαιο, είναι αντλημένη και πάλι από τον Raymond Williams και έχει αναπτυχθεί προκειμένου να περιγραφεί η σχέση του μυθιστορήματος με τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες της νεωτερικής εποχής. Η ανάλυση στο προκείμενο στάδιο, σχετίζεται με την εκ μέρους του Θεοτόκη επινόηση μιας «τραγικής πλοκής», η οποία αναπτύσσεται με βάση την έννοια της απόγνωσης, του ανυπόφορου και της θυσίας. Καταδεικνύεται ότι η τραγωδία στον Θεοτόκη επέρχεται από τη συντριβή των ατόμων λόγω των παθών τους, αλλά και από τη συντριβή των ατόμων λόγω των κοινωνικών δομών, των ιεραρχιών και των ανισοτήτων. Η Μοντέρνα Τραγωδία με την έννοια της τραγικής πλοκής παράγει στα έργα του Θεοτόκη την αυτογνωσία ως βασικό στοιχείο δόμησης του ήρωα, το οποίο του δίνει και την δυνατότητα μετασχηματισμού. Προκύπτει έτσι ότι στο μοντέρνο κοινωνιστικό μυθιστόρημα του Θεοτόκη, βασικά στοιχεία της τραγωδίας ήδη από την αρχαιότητα όπως η έννοια της «μοίρας» και της «αναγκαιότητας», αποκτούν εντελώς εγκόσμιο και ιστορικό χαρακτήρα. Πρόκειται για τις «καθημερινές τραγωδίες», που προκύπτουν από τα ηθικά διλήμματα γύρω από το αν και κατά πόσο μπορούν οι άνθρωποι να αλλάξουν τον (μοντέρνο) κόσμο. «Η κατάρρευση της ηθικότητας σε έναν άδικο κόσμο παράγει μόνο έναν τύπο ανθρώπου, τον άνθρωπο που υποφέρει επειδή τόσο η επαφή με τον εαυτό του όσο και η επαφή με τον κόσμο είναι το προϊόν μιας τραγικής (αυτ)απάτης και βίαιης ρήξης».