Τα λιθανάγλυφα του Πηλίου και οι μαρμαρογλύπτες τους, 17ος-19ος αιώνας

Abstract

This dissertation is a systematic and thorough study of the carvings on marble and other stones (lime, poros and slate) that were built into the exterior walls of churches on Mount Pelion from the early seventeenth century until 1881, the year when Thessaly was included to the Greek State. During this long period, the presence of the Ecumenical patriarch Kallinikos III at Zagora from 1762 to 1791, a wise and influential ecclesiastical personality, was of decisive importance for the stone carving decoration of churches in the settlements of the region. Thus, the First Part of this study is divided into three chapters, each of which presents the stone carvings on the Pelion churches in the periods before the arrival of Kallinikos at his homeland in 1762, during the course of his stay and activity in Zagora, and after his demise in 1791. The Second Part consists of the study of the iconography, the techniques and the chronology of the carvings, which are systematically registered in the Annex that forms the second volume of this dissertation. The parish churches on Mount Pelion had habitually a more flamboyant carved decoration than the modest chapels or the cemetery churches, the decoration of which was limited to the absolutely necessary carved elements. The dedicatory inscriptions, which are here transcribed for the first time in their entirety, provide us with precious information about donors, builders and/or sculptors that have cooperated for the completion of every church. They were usually built on the walls at eye level so that they could be read by everyone, as they conveyed messages about the dedication, the teams of the builders, and hardly ever about the events of current time. The decorative plaques, rectangular slabs, cross-shaped panels, door lintels and blind-arch finials, decorate the exterior walls, mainly on the main and side apses of the east wall, as well as above and around the entrances of the west and south walls; the stone carved decoration in the interior is slight. Stone carvings on walls that were hidden by high retaining walls or steep slopes are always avoided. Regarding the carving techniques, the incised technique, the Kerbschitt, the low and/or high relief and the champlevé technique are used in all periods, while in many cases more than one techniques coexist on the same stone carving. Before the middle of the eighteenth century the dedicatory inscriptions are engraved on simple marble plaques and their texts are laconic, often misspelt, without spirits and/or tones above the letters and mention only the patron saint, the year of the inauguration of the church, and the names of the donors or the master-builders. The ornamental plaques bare minimal decoration, the motifs are mostly incised and only rarely in relief, without diligence in their execution, and the decorative motifs are limited to crosses and floral designs. The reuse of older sculptures, Early Christian and byzantine, is extremely common in this first period, because of the accessibility to older ruins in neighboring areas or as a desire to be connected with the glorious past. During the period in which Kallinikos settled in Zagora, the dedicatory inscriptions become fairly loquacious, in verse and in prose, with scripts in low relief. The texts not only mention the year of the inauguration of the church, the donors and the builders, but also contain lyric invocations for the patron saint’s intercession for the salvation of the Christians who contributed to the building of the churches. The decorated plaques, door lintels and blind-arch finials increase in number, become more elaborate and show extensive ornament. The ornaments are usually rendered in low and/or high relief and include rarely holy figures of angels and saints, but most frequently trefoil crosses, double-headed eagles, dragons, and various quadrupeds, both feral and domestic, and floral motifs like cypresses, vine tendrils and pots with blooming sprouts, as well as other rare themes, like the earth and astronomic globes at the church of Saint George at Zagora. Exceptional are the plaques that depict church-models in low relief, a subject cherished by Kallinikos, since it appears on churches that were erected under his own instigation. The longest period starts from the years following Kallinikos’ passing and ends in 1881. This period can be divided into ‘the time of prosperity’, from 1791 to ca. 1810, and ‘the period of recession’, from ca. 1830 to 1881. During the first time-span the inscriptions continue to be mostly carved in low relief and their texts are verbose, but rarely in verse. The decorative plaques are mostly in relief and they show multi-faceted, narrative and symbolic representations, even some Dodekaorton scenes. The most renowned sculptors of this period are Milios from Zoupani, modern Pentalophos in West Macedonia, who decorated marble plaques for six churches on Mount Pelion and Theodosios from Vracha, in modern Eurytania on Mount Agrapha, who decorated just the church of St John the Baptist at Makrinitsa. In the time-span between ca. 1810-1830 the building of churches and monasteries on Mount Pelion vanished. After 1830, during the stagnation due to lack of funds and the oppression by the Turks, the inscriptions became simple, terse and typical again, while the decorative plaques adopt the unpretentious symbolic motifs of the early period. The stone carvings of the Mount Pelion churches form only one side of the coin; the carvings of the well-known mansions, of the secular or private sphere, are still awaited to be studied. Furthermore, the personal notebooks of Kallinikos, treasured in the Public Library of Zagora, and other ecclesiastical and municipal archives from the Pelion villages have not yet been fully published. I hope that future research in such archives will answer our questions and deepen our knowledge on quarrying, stone carving, sculpture and sculptors on Mount Pelion.

Η έρευνα αυτή αφορά στα λιθανάγλυφα που βρίσκονται εντοιχισμένα στους ναούς του Πηλίου από τον 17ο αιώνα μέχρι και το 1881, έτος της προσάρτησης της Θεσσαλίας στο νέο Ελληνικό κράτος. Πρόκειται για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα γι’ αυτό και η μελέτη χωρίστηκε σε κεφάλαια που περιλαμβάνουν, το πρώτο, τους ναούς που χτίστηκαν και διακοσμήθηκαν πριν την εμφάνιση του έκπτωτου πατριάρχη Καλλινίκου στο Πήλιο, το δεύτερο, τους ναούς που διακοσμήθηκαν κατά τη διάρκεια της διαμονής του στη Ζαγορά (1762-1791), και το τρίτο, τους ναούς μετά το θάνατό του. Διαπιστώθηκε ότι στους κεντρικούς ενοριακούς ναούς η διακόσμηση είναι περισσότερη και επιμελέστερη, ενώ στα παρεκκλήσια, τα εξωκκλήσια ή τους κοιμητηριακούς ναούς η διακόσμηση είναι λιγότερη και περιορίζεται στα απολύτως απαραίτητα κοσμήματα/μοτίβα. Εκτός από τις διακοσμητικές πλάκες, ερευνήθηκαν και οι επιγραφές καθώς από αυτές αντλούμε πληροφορίες σχετικά με τους κτήτορες, τους κτίστες ή τους λιθογλύπτες των ναών. Έτσι, οι επιγραφές βρίσκονται συνήθως κοντά στο ύψος των ματιών, ώστε να είναι ορατές από όλους, καθώς μεταφέρουν μηνύματα σχετικά με το ναό, τους φορείς οικοδόμησης, αλλά και σπανιότερα για γεγονότα της εποχής. Από την άλλη, οι διακοσμητικές πλάκες βρίσκονται στο εξωτερικό των ναών, κυρίως στην αψίδα και στη δυτική πλευρά τους, ενώ ελάχιστος είναι ο γλυπτός διάκοσμος που υπάρχει και στο εσωτερικό των ναών. Αποφεύγονται οι διακοσμήσεις στις πλευρές των ναών που κρύβονται από ψηλούς τοίχους ή είναι κοντά σε χαράδρες και σε απότομες πλαγιές. Πιο αναλυτικά, στην πρώιμη εποχή οι επιγραφές είναι εγχάρακτες, τυπικές, συχνά ανορθόγραφες, χωρίς πνεύματα και τόνους με αναφορά μόνο στο έτος ίδρυσης του ναού, την αφιέρωση στον άγιο/αγία και το όνομα του κτήτορα ή του μάστορα. Όσον αφορά στις διακοσμητικές πλάκες που είναι ελάχιστες, τα κοσμήματα είναι λιτά, τα περισσότερα εγχάρακτα και σπανίως ανάγλυφα, χωρίς παραστατικότητα ή επιμέλεια, και περιορίζονται σε σταυρούς και φυτικά θέματα. Συχνή είναι και η επαναχρησιμοποίηση παλαιότερου υλικού, συνήθως γλυπτά της βυζαντινής περιόδου, καθώς υπάρχει η ανάγκη για σύνδεση με το ένδοξο παρελθόν. Την περίοδο που ο έκπτωτος πατριάρχης Καλλίνικος εγκαθίσταται στη Ζαγορά, οι αφιερωματικές επιγραφές εξακολουθούν να είναι τυπικές αλλά σύντομα γίνονται έμμετρες, πολύστιχες, ανάγλυφες με αναφορά όχι μόνο στο έτος ίδρυσης, τους κτήτορες ή τους μαστόρους αλλά και με επίκληση στον άγιο για μεσιτεία ώστε να προστατεύει όλους εκείνους που συνέβαλαν στην ανοικοδόμηση του ναού. Οι διακοσμητικές πλάκες πληθαίνουν, γίνονται επιμελέστερες και αποκτούν έντονη διακοσμητικότητα. Τα κοσμήματα γίνονται ανάγλυφα και απεικονίζουν δικέφαλους αετούς, δεμένους δράκοντες, κυπαρίσσια, αγγεία με ανθισμένους βλαστούς κλπ. Ιδιαίτερες είναι οι πλάκες που απεικονίζουν ομοιώματα ναών, θέμα που προτιμά ο Καλλίνικος και συχνά εμφανίζεται στους ναούς που χτίζονται με τη δική του συμβολή, αλλά και θέματα μοναδικά που δεν επαναλαμβάνονται όπως οι αστρονομικές σφαίρες και τα μανουάλια στον ναό του Αγίου Γεωργίου Ζαγοράς. Η τρίτη περίοδος, που είναι και η μεγαλύτερη, αφορά τους ναούς μετά το θάνατο του Καλλινίκου, και χωρίζεται στην περίοδο της ακμής (περίπου μέχρι το 1830), και στην περίοδο της ύφεσης (περίπου από το 1830 ως το 1881). Στην περίοδο της ακμής οι επιγραφές είναι ανάγλυφες, πολύστιχες αλλά σπανιότερα έμμετρες, ενώ οι διακοσμητικές πλάκες είναι ανάγλυφες και δεν περιορίζονται στα συνήθη κοσμήματα, αλλά φέρουν πολυπρόσωπες, αφηγηματικές και συμβολικές παραστάσεις, ακόμη και απεικονίσεις σκηνών του Δωδεκαόρτου. Επώνυμοι λιθογλύπτες της περιόδου αυτής είναι ο Μίλιος Ζουπανοπολίτης που διακοσμεί έξι ναούς και ο Θεοδόσιος από την Βράχα των Αγράφων που διακοσμεί τον ναό του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου Μακρινίτσας. Την περίοδο της ύφεσης (μετά το 1830), οι επιγραφές γίνονται ξανά απλές, ολιγόλογες, τυπικές, ενώ οι διακοσμητικές πλάκες επαναλαμβάνουν τα απλά, συμβολικά θέματα της πρώιμης περιόδου, καθώς η πολυτέλεια και η μνημειακότητα των προηγούμενων χρόνων έχουν πλέον παρέλθει.Το υλικό που χρησιμοποιείται τόσο στις επιγραφές όσο και στις διακοσμητικές πλάκες είναι το μάρμαρο, ο ασβεστόλιθος, ο πωρόλιθος ακόμα και ο γκριζοπράσινος σχιστόλιθος. Όσον αφορά τις τεχνικές λάξευσης, χρησιμοποιούνται η εγχάρακτη, η έγγλυφη, η τεχνική της κοίλης πρισματικής γλυφής, το χαμηλό ή το έξεργο ανάγλυφο και το επιπεδόγλυφο, ενώ τις περισσότερες φορές οι τεχνικές αυτές συνυπάρχουν στο ίδιο έργο.Η έρευνα αυτή μελέτησε τη λιθογλυπτική τέχνη των εκκλησιών του Πηλίου και όχι και την κοσμική λιθογλυπτική, η οποία μένει να γίνει ώστε να πάρουμε απαντήσεις για περισσότερα ονόματα λιθογλυπτών και τα έργα τους.