Η βυζαντινή μικρή αριστοκρατία (1204-1328)

Abstract

Byzantium was a hierarchical social formation in which a small group of individuals who formed the dominant class held significant political, social, and economic power and exerted authority over the majority of the population. The study of this class is crucial for understanding the societal transformations experienced by Byzantine society over the centuries. However, research on the upper echelons of late Byzantium (13th-15th centuries) is relatively limited and focuses primarily on a few prominent families that formed the “high aristocracy,” while neglecting the lower segments of the dominant class. This doctoral dissertation aims to contribute to addressing the aforementioned research gap through a systematic study of the lower and middle strata of the Byzantine aristocracy during the first half of the late Byzantine period (1204-1328). For methodological reasons, the study concentrates on a specific social group conventionally named as the “petty aristocracy.” This group includes individuals who held official distinctions but did not originate from the ranks of the high aristocracy. Thus, the core of the dissertation consists of three chapters, each examining the holders of the honorary title of “sebastos,” the “oikeioi” (familiars) of the emperors, and the bearers of court offices, respectively. These three chapters present the prosopographical data gathered from a systematic study of the sources and investigate the social origins, geographical distribution, and position of the petty aristocrats within the imperial mechanism. Additionally, detailed case studies are conducted to examine their economic basis, family networks, and career paths. Finally, each chapter concludes by assessing the composition, evolution, and distinguishing features of the respective group, while also examining the role played by its members in the political and administrative system. After the detailed examinations of the three groups, the dissertation has a final chapter that explores the position of the petty aristocrats as a whole within the late Byzantine power system. By analyzing their role in the major political developments between 1204 and 1328, it examines their political behavior, their relationships with the reigning emperors, and their involvement in the competition between imperial authority and the high aristocracy. Additionally, the chapter studies their stance towards the factional movements of the period, as well as their attitudes towards key issues that concerned Byzantine society, such as the Union of the Churches, relations with the Western powers, and response to the Turkish threat. Furthermore, the final part investigates the attitude of the petty aristocrats during the civil war between Andronikos II and Andronikos III to uncover the internal dynamics and determine the extent to which they formed a unified group.

Το Βυζάντιο αποτελούσε έναν ιεραρχημένο κοινωνικό σχηματισμό, όπου μια μικρή ομάδα προσώπων που συγκροτούσαν την κυρίαρχη τάξη συγκέντρωνε σημαντική πολιτική, κοινωνική και οικονομική ισχύ και ασκούσε εξουσία πάνω στη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού. Η μελέτη αυτής της τάξης είναι απαραίτητη για την κατανόηση των κοινωνικών αλλαγών που γνώρισε η βυζαντινή κοινωνία μέσα στην πορεία των αιώνων. Ωστόσο, η έρευνα για το ανώτερο κοινωνικό στρώμα του ύστερου Βυζαντίου (13ος-15ος αιώνας) είναι σχετικά περιορισμένη και εστιάζει κυρίως στις λίγες μεγάλες οικογένειες που σχημάτιζαν την «υψηλή αριστοκρατία», παραμελώντας τα κατώτερα στρώματα της κυρίαρχης τάξης. Η παρούσα διδακτορική διατριβή ευελπιστεί να συνδράμει στο παραπάνω ζήτημα μέσα από τη συστηματική μελέτη του κατώτερου και μεσαίου στρώματος της βυζαντινής αριστοκρατίας κατά το πρώτο μισό της ύστερης βυζαντινής περιόδου (1204-1328). Για μεθοδολογικούς λόγους, η μελέτη επικεντρώνεται σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που ονομάζεται συμβατικά «μικρή αριστοκρατία». Η ομάδα αυτή περιλαμβάνει πρόσωπα που κατείχαν επίσημες αυτοκρατορικές διακρίσεις αλλά δεν προέρχονταν από τις τάξεις της υψηλής αριστοκρατίας. Σε αυτό το πλαίσιο, ο κορμός της διατριβής συγκροτείται από τρία κεφάλαια, στα οποία εξετάζονται αντίστοιχα οι φορείς του τιμητικού τίτλου του «σεβαστού», οι «οικείοι» των αυτοκρατόρων και οι κάτοχοι αυλικών οφφικίων. Στα τρία αυτά κεφάλαια παρουσιάζονται οι προσωπογραφικές πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν από τη συστηματική αποδελτίωση των πηγών και διερευνάται η κοινωνική καταγωγή, η γεωγραφική κατανομή και η θέση των μικρών αριστοκρατών στον αυτοκρατορικό μηχανισμό. Παράλληλα, μέσα από μελέτες περιπτώσεων εξετάζεται η οικονομική τους βάση, τα οικογενειακά τους δίκτυα και η σταδιοδρομία τους. Τέλος, κάθε κεφάλαιο καταλήγει σε μια αποτίμηση της σύνθεσης, της εξέλιξης και των χαρακτηριστικών της κάθε ομάδας ενώ αναζητά και τον ρόλο που έπαιξαν τα μέλη της στο πολιτικό και διοικητικό σύστημα. Ύστερα από τη μελέτη των επιμέρους ομάδων, στη διατριβή ακολουθεί ένα τελευταίο κεφάλαιο στο οποίο διερευνάται η θέση των μικρών αριστοκρατών ως συνόλου στο υστεροβυζαντινό σύστημα εξουσίας. Μέσα από την ανάλυση του ρόλου τους στις βασικές πολιτικές εξελίξεις της περιόδου 1204-1328, εξετάζεται η πολιτική τους συμπεριφορά, οι σχέσεις τους με τον εκάστοτε αυτοκράτορα και η εμπλοκή τους στον ανταγωνισμό μεταξύ της αυτοκρατορικής εξουσίας και της υψηλής αριστοκρατίας. Παράλληλα, αναλύεται η στάση τους απέναντι στα στασιαστικά κινήματα της περιόδου καθώς επίσης και στα κεντρικά ζητήματα που απασχόλησαν τη βυζαντινή κοινωνία, όπως η Ένωση των Εκκλησιών, η προσέγγιση με τη Δύση και η αντιμετώπιση της τουρκικής απειλής. Τέλος, εξετάζεται και η πολιτική τους δράση κατά τον εμφύλιο των δύο Ανδρονίκων, προκειμένου να αναζητηθούν οι δυναμικές στο εσωτερικό της μικρής αριστοκρατίας και ο βαθμός στον οποίο τα μέλη της συγκροτούσαν μια ενιαία ομάδα.