Αθωνική τοπογραφία, 18ος – 20ός αι.: χάρτες αγιορείτικων μονών και μετοχίων τους

Abstract

The monasteries of Mount Athos keep manuscript topographic maps with representations of land areas inside and outside the Athos peninsula. They date from the mid-18th century to the late 1940s and were designed to cover specific practical issues of economic and administrative interest relating to the operation of the monasteries. The topographic maps depicted the mapped areas in detail and helped to complete the administrative and notarial operations for the resolution of judicial cases. They contain scientific, historical and artistic data, but among them there is linguistic diversity resulting from fluidity in style, different cartographic and pictorial patterns and the accuracy of the information they provide.According to the way they are drawn, they are divided into topographical drawings and pictorial maps. Most of the topographical drawings originate from the Romanian principalities and were drawn according to international standards by surveyors who were graduates of military schools. They contain technical elements (orientation, cartographic distance scale and explanatory tables) and their aesthetics are based on order and harmony, with influences mainly from the artistic values of Neoclassicism and less from Romanticism, while in a few cases we find quasi-naturalistic elements in the depiction of floral themes. The pictorial maps were drawn on Mount Athos by painters who had a diverse range of artistic influencesderived from hagiography and Greek folk painting. As such, they are not of a purely design character and are drawn in the form of linearor coloreddrawings and landscape views.Although topographic drawings constitute the largest group of maps, the pictorial maps are of particular interest, because they are a group of maps with conceptual completeness and particular historical and stylistic characteristics. Painters created descriptive landscapes using elements from hagiography and Greek traditional art. At the same time, they used their own artistic tools, redefining the formal components of topographical maps. Common design elements can be found in European maps from as early as the 13th century and in works of 19th century Western European painting, but we do not know whether the maps of Mount Athos are the product of original artistic expression or contain elements of tried and tested foreign methods. The painted maps are not associated with specific art movements because of their cartographic and religious character, but they could constitute a distinct category in the development of modern Greek art and the landscape production of Mount Athos for their particular pictorial idiom in the depiction of the natural landscape.

Στις μονές του Αγίου όρους φυλάσσονται χειρόγραφοι τοπογραφικοί χάρτες με αναπαραστάσεις εκτάσεων γης που βρίσκονται εντός και εκτός της χερσονήσου του Άθω. Χρονολογούνται από τα μέσα του 18ου αιώνα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1940 και σχεδιάστηκαν για να καλύψουν συγκεκριμένα πρακτικά ζητήματα οικονομικού και διοικητικού ενδιαφέροντος που αφορούσαν στη λειτουργία των μονών. Οι τοπογραφικοί χάρτες αποτύπωναν με λεπτομέρεια τις χαρτογραφημένες περιοχές και συνέβαλλαν στην ολοκλήρωση της λειτουργίας των διοικητικών και των συμβολαιογραφικών πράξεων για την επίλυση δικαστικών υποθέσεων. Περιέχουν επιστημονικά, ιστορικά και καλλιτεχνικά δεδομένα, αλλά μεταξύ τους υπάρχει γλωσσική πολυμορφία που προκύπτει από τη ρευστότητα στην τεχνοτροπία, τα διαφορετικά χαρτογραφικά και εικονογραφικά πρότυπα και την ακρίβεια των πληροφοριών που παρέχουν.Σύμφωνα με τον τρόπο σχεδίασής τους χωρίζονται σε τοπογραφικά σχέδια και σε ζωγραφικούς χάρτες. Τα περισσότερα τοπογραφικά σχέδια προέρχονται από τα ρουμανικά πριγκιπάτα και σχεδιάστηκαν σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα από τοπογράφους που ήταν απόφοιτοι στρατιωτικών σχολών. Περιέχουν τεχνικά στοιχεία (προσανατολισμό, κλίμακα αποτύπωσης και επεξηγηματικούς πίνακες) και η αισθητική τους στηρίζεται στην τάξη και στην αρμονία, με επιρροές κυρίως από τις καλλιτεχνικές αξίες του Νεοκλασικισμού και λιγότερο του Ρομαντισμού, ενώ σε λίγες περιπτώσεις συναντάμε οιονεί νατουραλιστικά στοιχεία στην απόδοση φυτικών θεμάτων.Οι ζωγραφικοί χάρτες σχεδιάστηκαν στο Άγιον Όρος από ζωγράφους που είχαν ποικίλο φάσμα καλλιτεχνικών επιρροών. Ως εκ τούτου, δεν έχουν αμιγή σχεδιαστικό χαρακτήρα και συντάσσονται με τη μορφή σχεδιογραφημάτων (γραμμικών ή έγχρωμων) και τοπιογραφικών απόψεων.Παρότι τα τοπογραφικά σχέδια αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα χαρτών, οι ζωγραφικοί χάρτες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι αποτελούν ομάδα χαρτών με νοηματική πληρότητα και ιδιαίτερα ιστορικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά. Οι ζωγράφοι δημιούργησαν περιγραφικά τοπία χρησιμοποιώντας στοιχεία από την αγιογραφία και την ελληνική παραδοσιακή τέχνη. Παράλληλα, χρησιμοποίησαν τα προσωπικά τους εικαστικά εργαλεία επαναπροσδιορίζοντας τις τυπικές συνιστώσες των τοπογραφικών χαρτών. Κοινά σχεδιαστικά στοιχεία συναντάμε σε ευρωπαϊκούς χάρτες ήδη από τον 13ο αιώνα και σε έργα της δυτικοευρωπαϊκής ζωγραφικής του 19ου αιώνα, αλλά δεν γνωρίζουμε εάν οι χάρτες του Αγίου Όρους αποτελούν προϊόν πρωτότυπης εικαστικής έκφρασης ή περιέχουν στοιχεία από δοκιμασμένες ξενόφερτες μεθόδους. Οι ζωγραφικοί χάρτες δεν συνδέονται με συγκεκριμένα κινήματα της τέχνης λόγω του χαρτογραφικού και του θρησκευτικού τους χαρακτήρα, αλλά θα μπορούσαν να αποτελέσουν ευδιάκριτη κατηγορία στην εξέλιξη της σύγχρονης ελληνικής τέχνης και της τοπιογραφικής παραγωγής του Αγίου Όρους για το ιδιαίτερο εικαστικό τους ιδίωμα στην απόδοση του φυσικού τοπίου.