Οι επιδράσεις της ανατολικής χριστιανικής γραμματείας στην "Exameron" του Αμβροσίου Μεδιολάνων

Abstract

The influences of Eastern Christian literature on the ‘Exameron’ of Saint Ambrose of MilanOur paper starts by presenting the life and literary work of our main author. We outline the reason we chose this particular subject and we briefly approach Hexaemeron, including the influences behind his work. Our research focuses mostly on the study of the Ambrosian and Basilian Hexaemeron. This paper consists of three chapters. Chapter one deals with the life and literary work of Ambrose of Milan. We also discuss the structure and content of the work “Hexaemeron”. Aurelius Ambrosius originated from a Roman family of Senators, the AureliiSymmachi. He was a literaryman and student of grammar, rhetoric, dialectics, arithmetic, geometry, music and astronomy.Ambrose arrives to the city to defuse the situation, and that is when a voice echoes: “Ambrosiumepiscopum”. He creatively contributed in the ecclesiastical worship, he educated the clergy and he was an ardent supporter of popular Theology and monasticism. The biggest part of his literary work consists of edited sermons. These are characterized by their well-defined structure, their clarity and their rhetorical style. Biblical language is predominant in his work, usually allegorically interpreted following Philo’s(Philo of Alexandria) influences as well as those of Origen. Ambrose was thoroughly familiar with the Greek language. He was also influenced by Cyprian, bishop of Carthage, and Hilary of Poitiers. He is particularly fond of Homer, Xenophon, the tragic dramatists, Aristotle, theEpicureans, Plato and the neoplatonic philosophers; regarding Latin literature, he was impressed by Virgil, Cicero, Sallust and Seneca. Ambrose wrote interpretative, indoctrinating, doctrinal-anti-heretic, moral and ascetical works, hymns which he set to music, speeches (Logoi) and Letters. Dating is very difficult for many of his works. Hexaemeron is an authentic Ambrosian work, which he wrote in 387 and is consisted of nine speeches about the creation of the world. Ambrose’s Hexaemeron has a style of its own, seen for example in the use of allegory in the interpretation of the Bible, the dramatic and vivid descriptions, the elements borrowed from the Latin Fathers, but mostly the structuring of the text, in which it becomes evident that the bishop of Milan had different preoccupations than those of Basil the Great.In Chapter two of this dissertation, we discuss the influences evident in his work. His work seems to have drawn heavily from Basil the Great’s speeches, as well as relevant writings by Hippolytus and Origen. The Cappadocianhierarch’s influence is obvious in the way this work is divided, as well as the overall structure through which he expresses his views. To a lesser extent, however, we can also detect influences by other authors, such as Philo of Alexandria, Clement of Rome and John Chrysostom.In the final chapter we analyze each day of the Creation separately, by comparing texts on Ambrose: “Ambrose of Milan, Sancti Ambrosii Opera, pars I, Hexaemeron, De paradiso, De Cain et Abel, De Noe, De Abraham, De Isaac, De bono mortis, ed. C. Schenkl, CSEL 32, Vindobonae 1896, p. 1- 261” and Basil the Great “Basil the Great, In the Hexaemeron, ed. St. Giet, Basile de Césarée, Homélies sur l’Héxaeméron, SC 26, Paris 1949”.Each author’s deeper concerns become apparent from the very first lines. Ambrose opens by discussing philosophers. He stresses that Moses highlights the phrase “In the beginning God created the heavens and the earth” to correct the various philosophical beliefs and misconceptions. On the other hand, Basil considers philosophical ideas useful to understand God, even though simplicity is in the faith, which is stronger than reason.Regarding the third day of Creation, AmbrosianHexaemeron demonstrates the way he uses the contents of his source to his own purposes. Basil, on the other hand, mentions exhausted viewers watching in constant awe the achievements taking place in theaters and arenas and encourages the believers to show the same diligence to the commandments of the Holy Spirit and the reflection on the Creation’s methodical arrangement.In his fifth speech, both of the authors are on the same page, suggesting that flora was created before the sun, in order to dispel any belief in sun as a divine source of life.Basil starts off his sixth speech by encouraging his flock to seek the truth. On the other hand, Ambrose continues to argue against his adversaries. On the one hand, Basil concludes by praying that the believers will see God in His creation and feed themselves spiritually. On the other hand, Ambrose attacks the pagan superstition that number four is “unlucky” and argues that the evil spirits have spread this belief, when they saw their reign terminated by the Lord’s Passion on the 14th day of the month Nissan . In his seventh speech, Ambrose goes on to discuss the creation of marine life.In the eighth one, he attempts to build anew the communication and trust between himself and his flock and devotes it to the birds, which he considers “a special motivation for prayer”, because of their singing. On the other hand, Basil attacks ferociously, from the very introduction, the view that the Earth has a soul and criticizes the philosophical belief that there is no difference between the soul of a human and that of an animal.In his final speech, Basil defends the interpretation of the Scriptures against the Allegorists, while Ambrose imagines himself taking part in a sophistry game (agon sapientiae) in its final day. He presents the special blessing Man received, as opposed to the rest of the Creation, and tries to prove that the animal world was created for the Man’s benefit. Following the Basilian view on this, he completely agrees with the Cappadocian that Man was created to God’s image, thus attacking Hebrews and heretics who underestimate the Son’s participation in the Creation.Ambrose exhibits a different way of thought to Basil’s. The former seems ambivalent on various views, while the latter exhibits bold polemic and pastoral elements.

Η έρευνα μας ξεκινάει με την παρουσίαση του βίου και του συγγραφικού έργου του κεντρικού μας συγγραφέα. Αναφερόμαστε στον λόγο που επιλέχθηκε το συγκεκριμένο θέμα και δίνεται μία περιληπτική προσέγγιση του έργου του Exameron, όπου παρουσιάζονται οι επιδράσεις τις οποίες δέχτηκε στη διαμόρφωση του πονήματός του. Η έρευνά μας εστιάζεται κυρίως στην προσέγγιση της αμβροσιανής και βασιλειανής Εξαημέρου. Η εργασία αποτελείται από τρία κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο αναφερόμαστε στον βίο και το συγγραφικό έργο του Αμβροσίου Μεδιολάνων. Επίσης ασχολούμαστε με την δομή και το περιεχόμενο της συγγραφής Exameron. Ο Αυρήλιος Αμβρόσιος (Aurelius Ambrosius) κατάγονταν από τη ρωμαϊκή συγκλητική οικογένεια των Αυρηλίων Συμμάχων. Λάτρης των γραμμάτων σπουδάζει γραμματική, ρητορική, διαλεκτική, αριθμητική, γεωμετρία, μουσική και αστρονομία. Ο Αμβρόσιος φτάνει στην πόλη με σκοπό να ηρεμήσει τα πνεύματα και τότε ακούγεται μία φωνή: «Ambrosium episcopum». Συνέβαλε δημιουργικά στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας, μόρφωσε τον κλήρο και ήταν ένθερμος υποστηρικτής της εκλαϊκευμένης Θεολογίας και του μοναχισμού. Το μεγαλύτερο μέρος της συγγραφής του Αμβροσίου αποτελείται από επεξεργασμένα κηρύγματα. Διακρίνονται για τον οικοδομικό τους χαρακτήρα, τη σαφήνεια και το ρητορικό τους ύφος. Στα κείμενα του κυριαρχεί ο βιβλικός λόγος ο οποίος συνήθως ερμηνεύεται αλληγορικά από επίδραση του Φίλωνα Αλεξανδρέα και του Ωριγένη. Ο Αμβρόσιος ήταν άριστος γνώστης της ελληνικής γλώσσας. Επιδράσεις δέχεται και από τον Κυπριανό Καρχηδόνος και τον Ιλάριο Πικτάβων. Ιδιαίτερη αγάπη τρέφει για τον Όμηρο, τον Ξενοφώντα, του τραγικούς ποιητές, τον Αριστοτέλη, τους Επικούρειους, τον Πλάτωνα και τους νεοπλατωνικούς φιλοσόφους, ενώ από τους Λατίνους εντυπωσιάζεται από τον Βιργίλιο, τον Κικέρωνα, τον Σαλλούστιο και τον Σενέκα. Ο Αμβρόσιος συνέταξε ερμηνευτικά, κατηχητικά, δογματικά - αντιαιρετικά, ηθικά και ασκητικά έργα, ύμνους τους οποίους και μελοποίησε, Λόγους και Επιστολές. Η χρονολόγηση πολλών έργων του είναι πολύ δύσκολη. Η Εξαήμερος (Exameron) αποτελεί γνήσιο έργο του Αμβροσίου, το οποίο συνέταξε περί το έτος 387 και απαρτίζεται από εννέα Ομιλίες για τη δημιουργία του κόσμου. Η Εξαήμερος του Αμβροσίου έχει ένα δικό της χαρακτήρα, όπως η χρήση της αλληγορίας στην ερμηνεία της Αγίας Γραφής, οι δραματικές και ζωντανές περιγραφές, τα δάνεια από Λατίνους Πατέρες, αλλά το κυριότερο είναι η οργάνωση του έργου, που δείχνει ότι ο επίσκοπος των Μεδιολάνων είχε διαφορετικού είδους ανησυχίες σε σχέση με το Μ. Βασίλειο.Στο δεύτερο κεφάλαιο της διατριβής αναφερόμαστε στις επιδράσεις που δέχτηκε. Το έργο του παρουσιάζει στενή εξάρτηση από τις αντίστοιχες Ομιλίες του Μ. Βασιλείου αλλά και από συναφή έργα του Ιππολύτου και του Ωριγένη. Οι επιρροές από τον Καππαδόκη ιεράρχη είναι έκδηλες στη διαίρεση του έργου, αλλά και στη συνολική δομή με την οποία εκτυλίσσονται οι σκέψεις του. Επιδράσεις, όμως, σε μικρότερο βαθμό, συναντάμε και από άλλους συγγραφείς όπως ο Φίλων τον Αλεξανδρέα, ο Κλήμη Ρώμης και ο Ιωάννης Χρυσόστομος. Στο τελευταίο κεφάλαιο γίνεται ανάλυση κάθε μίας μέρας της δημιουργίας χωριστά έχοντας ως κύρια κείμενα σύγκρισης για τον Αμβρόσιο Αμβρόσιο «Αμβρόσιος Μεδιολάνων, Sancti Ambrosii Opera, pars I, Exameron, De paradiso, De Cain et Abel, De Noe, De Abraham, De Isaac, De bono mortis, ed. C. Schenkl, CSEL 32, Vindobonae 1896, σελ. 1- 261» και για τον Μέγα Βασίλειο «Μ. Βασίλειος, Eἰς τήν ἑξαήμερον, ed. St. Giet, Basile de Césarée, Homélies sur l’Héxaeméron, SC 26, Paris 1949». Το τι πραγματικά απασχολεί τον κάθε συγγραφέα γίνεται εμφανές από τις πρώτες γραμμές. Ο Αμβρόσιος από την πρώτη στιγμή ασχολείται κυρίως με τους φιλοσόφους. Επισημαίνει ότι ο Μωυσής τονίζει τη φράση «εν αρχή ο Θεός δημιούργησε τον ουρανό και τη γη» για να διορθώσει τις φιλοσοφικές δοξασίες και παρανοήσεις. Από την άλλη πλευρά ο Βασίλειος θεωρεί ότι οι φιλοσοφικές ιδέες μπορούν να βοηθήσουν στην κατανόηση του Θεού αν και η απλότητα βρίσκεται στην πίστη, που είναι πιο δυνατή από τα λογικά επιχειρήματα. Για την τρίτη ημέρα της Δημιουργίας η αμβροσιανή Εξαήμερος δίνει την απεικόνιση του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιεί τo περιεχόμενο της πηγής του για τους δικούς του σκοπούς. Από την άλλη ο Βασίλειος αναφέρεται σε κατάκοπους θεατές που παρακολουθούν με συνεχή θαυμασμό τα κατορθώματα που εκτελούνται στα θέατρα και την αρένα και ενθαρρύνει τους πιστούς να δείξουν την ίδια επιμέλεια στο άκουσμα του Πνεύματος του Θεού και στον αναλογισμό της μεθοδικής διευθέτησης της δημιουργίας. Στην πέμπτη Ομιλία και οι δύο συγγραφείς κινούνται στην ίδια γραμμή, υποστηρίζοντας ότι η βλάστηση εμφανίστηκε πριν τη δημιουργία του ήλιου, με σκοπό να διασκορπίσουν κάθε σκέψη ότι ο ήλιος είναι η θεϊκή πηγή ζωής.Ο Βασίλειος ξεκινάει την έκτη Ομιλία του προτρέποντας το ποίμνιό του να αναζητήσει την αλήθεια. Από την άλλη ο Αμβρόσιος συνεχίζει να φιλονικεί με τους αντιπάλους του. Στο τέλος καταλήγουν να βρίσκονται σε διαφορετικούς δρόμους. Από την μια ο Βασίλειος καταλήγει με μία προσευχή ότι οι πιστοί θα αναγνωρίσουν τον Θεό στη δημιουργία Του και θα τραφούν με πνευματική τροφή. Από την άλλη ο Αμβρόσιος επιτίθεται στην ειδωλολατρική πρόληψη ότι ο αριθμός τέσσερα είναι «άτυχος» και ένας ισχυρισμός ότι τα πονηρά πνεύματα διέδωσαν αυτή την αντίληψη, όταν είδαν ότι το Πάθος του Κυρίου την 14η του μηνός Νισάν έφερε το τέλος της κυριαρχίας τους.Στην έβδομη Ομιλία ο Αμβρόσιος προχωράει στη δημιουργία της θαλάσσιας ζωής. Στην όγδοη Ομιλία προσπαθεί να δημιουργήσει μία νέα σχέση επικοινωνίας και εμπιστοσύνης με το ποίμνιό του και την αφιερώνει στα πτηνά, τα οποία θεωρεί «ένα ξεχωριστό κίνητρο για προσευχή» εξαιτίας της μελωδίας τους. Από την άλλη ο Βασίλειος κάνει δριμεία επίθεση, ήδη από τα εισαγωγικά του σχόλια, στην άποψη ότι η Γη έχει ψυχή και ασκεί κριτική στη φιλοσοφική θεώρηση πως δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ της ανθρώπινης και της ζωικής ψυχής.Στην τελευταία Ομιλία ο Βασίλειος υπερασπίζεται την ερμηνεία της Γραφής εναντίον των αλληγοριστών ενώ ο Αμβρόσιος φαντάζεται τον εαυτό του να συμμετέχει σε ένα σοφιστικό αγώνα (agon sapientiae), του οποίου έφτασε η τελευταία ημέρα. Παρουσιάζει την ιδιαίτερη ευλογία που έλαβε ο άνθρωπος σε σχέση με την υπόλοιπη δημιουργία και προσπαθεί να αποδείξει ότι ο ζωικός κόσμος δημιουργήθηκε προς όφελος του ανθρώπου. Σε αυτό ακολουθεί τη βασιλειανή θεώρηση και συμφωνεί απολύτως με τον Καππαδόκη ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα Θεού, κάνοντας έτσι μία επίθεση προς τους Εβραίους και τους αιρετικούς που υποτιμούν τον ρόλο του Υιού στη δημιουργία. Ο Αμβρόσιος παρουσιάζεται να ακολουθεί ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης από το Βασίλειο. Ο πρώτος αμφιταλαντεύεται μεταξύ των διαφορετικών απόψεων και στον δεύτερο έχουμε έντονα πολεμικά και ποιμαντικά στοιχεία.