Ο τοιχογραφικός διάκοσμος της μονής Αγίας Τριάδος Βυθού Κοζάνης (1802): έργο του ζωγράφου Μιχαήλ από τους Χιονάδες της Ηπείρου: συμβολή στη μεταβυζαντινή ζωγραφική του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα

Abstract

The region of Western Macedonia has dozens of Christian monuments erected during the 18th century. One of them is the Katholikon of the monastery of Αgia Triada of Vythos Kozanis. It is a historical monument in the area that is of particular interest both from an architectural point of view but also because it hosts a remarkable number of frescoes, by the painter Michael, originating from the village Hionades in Epirus, where he started his career and very soon became famous in Western Macedonia and Thessaly. The iconographic program of the Katholikon is characterised by clarity and purity creating a harmoniously composed ensemble. The first chapter refers to the history of the monument. The second examines the architecture of the church and the third the extensive iconographical program, while the next one analyzes it. Scenes from the Christological, and Mother of God cycle, Liturgy- Eucharistic themes, martyrdom of saints, Old Testament themes, individual figures of saints –full body and in medals are included. The fifth deals with the ornament and the one that follows with the exterior murals. In the seventh, a general regard of the decoration takes place, quoting the iconographic and stylistic elements. In the following chapter reference is made to the contemporary iconographic parallels and finally the last one includes information about the painter Michael his brother, also painter Constantinos and their atelier. Michael is a simple man, without special education, however, he manages through his work to simplify and make understandable to the uneducated people of his era, all the great religious events and dogmas. The figures have the right size and analogies. Emphasis is given to the well-shaped, big and expressive eyes. The effort of the painter is to give to every figure it’s own individual characteristics. And he does it well. The work of Michael is certainly influenced by the School of the North-Western Greece. Many compositions and the warrior saints echoing Palaeologean/Macedonian models in our monument, reveal this tendency. Others, more conservative, reproduce, with minor variations, Cretan painters and the figures of the saints reflect the principles of Ἑρμηνεία, by Dionysius of Fourna. Iconographical features of the Western tradition are apparent but filtered in a way that does not invade in the orthodox tradition. For Michael the art of painting is a profession that father teaches to his sons. However, the artist is a capable craftsman and achieves an artistic independence. His art corresponds not only to its religious role, but also has ethnic and social dimensions.

Η περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας αριθμεί δεκάδες χριστιανικά μνημεία που ανηγέρθησαν κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Ένα από αυτά είναι το καθολικό της Μονής Αγίας Τριάδος Βυθού Κοζάνης. Πρόκειται για ένα ιστορικό μνημείο στην περιοχή, που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί είναι κατάγραφο με αξιόλογες τοιχογραφίες του ζωγράφου Μιχαήλ. Ο αγιογράφος του ναού ξεκίνησε από το χωριό Χιονάδες του Γράμμου και δραστηριοποιήθηκε, μαζί με τον αδερφό του Κωνσταντίνο, αρχικά στην Ήπειρο και πολύ σύντομα στη Δυτική Μακεδονία, στη Θεσσαλία και την μονή Ελεούσας Πρεμετής το 1812, όπου και το τελευταίο υπογεγραμμένο εντοίχιο έργο του. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού χαρακτηρίζεται από σαφήνεια και καθαρότητα δημιουργώντας ένα αρμονικά συντεθειμένο σύνολο. To πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στο ιστορικό πλαίσιο, ενώ το δεύτερο στην αρχιτεκτονική του μνημείου. Στο τρίτο γίνεται λόγος για το εικονογραφικό πρόγραμμα, ενώ στο επόμενο ακολουθεί λεπτομερής ανάλυση του. Στο εκτεταμένο εικονογραφικό πρόγραμμα περιλαμβάνονται σκηνές από τον Χριστολογικό και Θεομητορικό κύκλο, μαρτύρια αγίων, σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη, Λειτουργικά-Ευχαριστιακά θέματα στο Ιερό Βήμα, ενώ οι μεμονωμένες μορφές των αγίων, ολόσωμες αλλά και σε μετάλλια, καλύπτουν τις υπόλοιπες επιφάνειες του ναού. Στο πέμπτο γίνεται αναφορά στο κόσμημα και το έκτο αναφέρεται στις εξωτερικές τοιχογραφίες. Η γενική θεώρηση του διακόσμου εξελίσσεται στο έβδομο κεφάλαιο. Οι παραστάσεις έχουν αποδοθεί προσαρμοσμένες στις διαστάσεις του μνημείου, με σαφήνεια και αφηγηματική πληρότητα. Ο καλλιτέχνης, απλός άνθρωπος και χωρίς ιδιαίτερες γραμματικές γνώσεις, προσπαθεί να γίνει κατανοητός στην πλατιά μάζα του λαού, ιστορώντας τα γεγονότα απλά, χωρίς να ξεχνά τον παιδαγωγικό ρόλο των τοιχογραφιών, καθώς και την κατήχηση του απαίδευτου πιστού. Οι μορφές στην πλειονότητά τους είναι σχεδιασμένες σωστά, με κανονικές αναλογίες. Χαρακτηριστικό τους τα μεγάλα εκφραστικά και αμυγδαλωτά μάτια. Αξιοπρόσεκτη είναι η προσπάθεια του ζωγράφου ώστε η κάθε μορφή να είναι και μια ξεχωριστή προσωπογραφία. Είναι φανερή η σχέση του εργαστηρίου των Χιοναδιτών με την παράδοση της Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδος, ενώ συχνή είναι και η χρήση Κρητικών εικονογραφικών τύπων. Παράλληλα υιοθετούνται τύποι και σχέδια της δυτικής τέχνης, τόσο από τα έργα των κρητικών ζωγράφων όσο και από τις ευρέως διαδεδομένες χαλκογραφίες και τα χαρακτικά. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό γνώρισμα που ανιχνεύεται στο έργο του ζωγράφου είναι η καλή γνώση του κειμένου και των Πηγών της Ερμηνείας. Τα κύρια γνωρίσματα του ζωγράφου και τα εικονογραφικά τους παράλληλα αναφέρονται στο όγδοο κεφάλαιο, ενώ στο τελευταίο παρατίθενται στοιχεία για τους αυταδέλφους χιοναδίτες ζωγράφους Κωνσταντίνο, Μιχαήλ και το εργαστήρι τους. Το έργο του Μιχαήλ, αλλά και των περισσότερων καλλιτεχνικών «ομάδων» της εποχής δεν ακολουθεί τους αυστηρούς κανόνες που διέπουν την βυζαντινή αγιογραφική παράδοση. Η ζωγραφική τέχνη πιθανόν να αποτελεί για αυτούς οικογενειακή επαγγελματική ενασχόληση και το ύφος της να χαρακτηρίζεται ως «λαϊκό» και ως δημιούργημα «απαίδευτων» ζωγράφων σε χρόνια «παρακμής», όμως η τέχνη του είναι η τέχνη του λαού και ανταποκρίνεται με επιτυχία στα αισθητικά, θρησκευτικά και ιδεολογικά αιτήματα του λαού και του καιρού του.