Η διασκευή μυθιστορήματος για το θέατρο, η περίπτωση του Εμίλ Ζολά: οι διασκευές της Τερέζ Ρακέν (1982-2018)

Abstract

The following PH.D. thesis aims to decode the process of transcripting a narrative story into a stage play during the 19th century that resulted to be very interesting in the case of Emil Zola. It is a well-known fact that whilst Zola’s novels reached extreme popularity, he decided to adapt by himself or by the collaboration of famous playwrights the majority of his novels.The choice of adapting the novel "Thérèse Raquin" by Zola himself in 1873, offered to the writer apart from more popularity and money, the opportunity to convey the first manifesto of Naturalism written in the preface of the second edition of "Thérèse Raquin" in 1867. The economical and social condition of the First and Second Industrial Revolution in Europe, alongside with the invention of photography in France and the evolution of biology and other science branches, triggered a series of architectural, urban and cultural changes in Paris. All these are meticulously scripted in Zola’s novels. The challenge was to be presented on Parisian stage as well. André Antoine who is considered as the father of modern mise-en-scène in France, was also the pioneer of naturalistic drama who founded the Théâtre-Libre in Paris. Furthermore, this theoretical research sheds light on the written attempts made to adapt Zola’s novels for the stage of the 20th and the first decades of the 21st century in Greece, France, London and New York. The absence of a living writer gave more space to contemporary adaptors to express through a conversational intertextuality the result of a reader-response approach of the 19th century texts. Common literary locations revealed the function of a literary interpretation associated with the theory of the American critic Stanley Fish. According to his theory, the meaning does not reside in the text, but in the mind of the reader- adaptor. This is not the pleasure of the text according to R. Barthes which corresponds to the readerly text, which does not challenge the reader's position as a subject. The reader-adaptor has to respond by writing a new text aiming to a stage representation. It is what S. Fish calls, an informed reader. From this perspective, my thesis suggests that every new adaptation of the novel of "Thérèse Raquin" derives from an intended reading and the application of different ways to narrate the story of "Thérèse Raquin" in a constantly evolving dramatic language context.

Η διαδικασία μεταγραφής της αφηγηματικής ιστορίας σε θεατρικό λόγο στον 19ο αιώνα, αποκαλύπτεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα στην περίπτωση του Ζολά, γιατί ενώ το μυθιστόρημα έφτασε στην ακμή του κατά την περίοδο αυτή, ο Ζολά, παρόλη την εμπορική επιτυχία των μυθιστορημάτων του και την αναγνωρισιμότητα που κέρδισε σχεδόν σε όλη την Ευρώπη και την Αμερική, αποφάσισε να διασκευάσει ο ίδιος για το θέατρο και άλλοτε σε συνεργασία, όλη τη σειρά των Ρουγκόν-Μακάρ. Η αρχή γίνεται το 1873, όταν ο ίδιος διασκευάζει την "Τερέζ Ρακέν".Η επιλογή ενός μυθιστορήματος, με σκοπό να συναντηθεί ξανά με το κοινό του από τη σκηνή του θεάτρου, αποκαλύπτει μια σειρά από παραμέτρους που συνθέτουν μια ιδιότυπη λογοτεχνική δημιουργία η οποία έχει ως διακείμενο ένα ολόκληρο κείμενο. Η αυτοδιασκευή της "Τερέζ Ρακέν" από τον Ζολά, το 1873, είναι απόρροια μιας προσωπικής αναμέτρησής του με το παρισινό κοινό του 19ου αιώνα το οποίο, σε αντίθεση με τον μοναχικό (εγγράματο) αναγνώστη των roman feuilletons, συνέθετε μια εύκολα χειραγωγούμενη από την κριτική, μάζα (foule), η οποία μπορούσε όμως να αποδώσει δόξα και οικονομικά οφέλη στον συγγραφέα της. Η "Τερέζ Ρακέν" είναι το περισσότερο διασκευασμένο μυθιστόρημα του Ζολά για το θέατρο (μαζί με το "Ζερμινάλ" και τη "Νανά"), ο πρόλογος της οποίας, στην δεύτερη έκδοσή της, αποτέλεσε το μανιφέστο του νατουραλισμού. Οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της Πρώτης και της Δεύτερης Βιομηχανικής Επανάστασης αλλά και η εξέλιξη των Επιστημών και η εφεύρεση της φωτογραφίας αποτέλεσαν πρόσφορο πεδίο για την γέννηση του Νατουραλισμού. Η νατουραλιστική θεωρία στα δοκίμια του Ζολά, Ο Νατουραλισμός στο θέατρο, συνδέθηκε άρρηκτα με την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, όπως και με τον André Antoine, αποκαλύπτοντας την ανάγκη ύπαρξης ενός σκηνοθέτη που θα ξεπερνούσε την ιδιότητα του régisseur και θα αναλάμβανε να δημιουργήσει τη μονοσήμαντη σχέση του αναγνώστη από τη σκοτεινή πλέον πλατεία του θεάτρου. Έτσι στο πρώτο μέρος της εργασίας, θα διερευνηθεί το ειδολογικό πλαίσιο του μυθιστορήματος και του θεάτρου όπως επίσης θα επιχειρηθεί μία καταγραφή διαφορετικών τύπων διασκευών στους οποίους αναφέρεται η Muriel Plana. Η αξιοποίηση συγκεκριμένων μετασχηματιστικών τεχνικών και κωδίκων υπερδιόρθωσης συμβατοί πάντα με τις αρχές που λειτουργούν και διέπουν ένα νέο πολιτισμικό περιβάλλον, θα μας οδηγήσει ως την adaptation paradoxale η οποία ορίζεται από την Plana ως «adaptation non-adaptation et pratique moderne» που γεννήθηκε γύρω στα μέσα του 20ου αιώνα, με σκηνοθέτες του θεάτρου όπως ο Antoine Vitez να αποτελούν εκφραστές αυτού του είδους της διασκευής.Στο δεύτερο μέρος, θα επιχειρηθεί μία ανασύσταση των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών που συνέθεσαν το περιβάλλον στο Παρίσι του 19ου αιώνα και το οποίο καθόρισε τη νατουραλιστική θεωρία όπως διατυπώθηκε από τον Εμίλ Ζολά. Ωστόσο ο Ζολά δεν περιορίστηκε μόνο στο γεωγραφικό πλαίσιο της χώρας του ούτε και στο ειδολογικό πλαίσιο του μυθιστορήματος. Η παρουσία του στην υπόλοιπη Ευρώπη, η προσπάθεια επέκτασης της εφαρμογής της νατουραλιστικής θεωρίας του και στο θέατρο, η συνεργασία του με τον W. Busnach και η συνάντησή του με τον Αντρέ Αντουάν και το Ελεύθερο θέατρο (Théâtre Libre), αποτελούν επίσης θέματα που θα μας απασχολήσουν σε αυτήν την ενότητα.Καθώς «το μυθιστόρημα παραμένει η γραφή της μνήμης, ενώ το θέατρο είναι μια μνήμη που μιλά στον εαυτό της και η οποία λόγω της σκηνικής εκφώνησης εντάσσεται πάντα στο παρόν», η παρουσία του Ζολά στο θεατρικό σκηνικό του 20ου και των πρώτων δεκαετιών του 21ου αιώνα αποτελεί ακόμη ένα θέμα της παρούσας έρευνας. Ερωτήματα όπως: πόσο επίκαιρη είναι η παρουσία ενός νατουραλιστικού μυθιστορήματος στο θέατρο σήμερα, πόσο επηρεάζει τη σκηνική μεταφορά η χρονική απόσταση περισσότερη του ενός αιώνα αλλά και η απουσία της φυσικής παρουσίας του συγγραφέα, πόσο το αφηγηματικό κείμενο μπορεί να υποκαταστήσει αυτήν την απουσία και τέλος πόσο ανεξάρτητη είναι η θέση του γραφέα της διασκευής από τον αδιάσπαστο δεσμό του ονόματος του συγγραφέα με το κλασσικό κείμενο αποτελούν τον κορμό του προβληματισμού της τρίτης και τελευταίας ενότητας. Θα μελετηθούν τα γραπτά κείμενα όσων διασκευών ήταν τόσο γλωσσικά όσο και νόμιμα προσβάσιμα.Το κείμενο που προκύπτει από τη διαδικασία της μεταγραφής του από αφηγηματικό σε θεατρικό, όσο «πιστό» ή απελευθερωμένο και αν είναι από το βάρος της υπογραφής που κουβαλάει η ταυτότητα του, δεν παύει, σύμφωνα με την Ζωή Σαμαρά, να είναι ένα ατελές κείμενο που χρειάζεται την παράσταση για να ολοκληρωθεί. Η σκηνική μεταγραφή ενός θεατρικού κειμένου αποτελεί μέρος μιας καινούργιας ανάγνωσης, η οποία εμπίπτει στις αναγνώσεις του σκηνοθέτη και των συντελεστών της παράστασης και ξεπερνάει τα όρια της παρούσας εργασίας. Ωστόσο στο επίμετρο, δύο σκηνοθέτες, ο Βίκτωρ Αρδίττης και η Λίλλυ Μελεμέ περιγράφουν μέσα από προσωπικές συνεντεύξεις τους πώς διαχειρίστηκαν για την διασκευή και τη σκηνοθεσία κλασσικών κειμένων ("Τα πάθη του Βέρθερου" του Γκαίτε και της "Τερέζ Ρακέν" του Ζολά αντίστοιχα) μέρος των παραπάνω ερωτημάτων.Η απουσία του συγγραφέα από τη ζωή αφήνει τον σύγχρονο αναγνώστη να εκφράσει γραπτά, μέσω μιας διακειμενικής διαλογικότητας, το αποτέλεσμα της ανάγνωσης και της αναγνωστικής ανταπόκρισης. Η όλη διαδικασία αυτή οδηγεί στην επόμενη θεατρική διασκευή της "Τερέζ Ρακέν". Η σκηνική μεταγραφή ενός θεατρικού κειμένου αποτελεί μέρος μιας καινούργιας ανάγνωσης, η οποία εμπίπτει στις αναγνώσεις του σκηνοθέτη και των συντελεστών της παράστασης. Ενδεικτικές είναι οι αναφορές στα εισαγωγικά κείμενα των διασκευών που ενημερώνουν τον αναγνώστη ότι το κείμενο που έχουν στα χέρια τους ενδέχεται να μην αποδίδεται απόλυτα στην παραστασιακή του μορφή. Επί παραδείγματι, η μεταφράστρια της θεατρικής διασκευής της "Τερέζ Ρακέν" στην Ελλάδα Κλαίρη Μιτσοτάκη, «ευχαριστεί τους ηθοποιούς και τον σκηνοθέτη του Θεάτρου του Νότου για τη συμβολή τους στη διαμόρφωση των διαλόγων». Στην έκδοση της διασκευής της Helen Edmundson διαβάζουμε επίσης: «This text went to press before the end of rehearsals and so may differ slightly from the play as performed».Οι κοινοί τόποι των διασκευών δεν περιορίζονται μόνο στις σταθερές της πλοκής του εν λόγω μυθιστορήματος αλλά αποκαλύπτουν και τη λειτουργία μιας σκοπούμενης ανάγνωσης αφού το κείμενο της διασκευής δεν στηρίζεται μόνο στην πρόσληψη του από τους συγγραφείς των διασκευών, ως αναγνώστες του αφηγηματικού κειμένου αλλά και σε μια στοχευόμενη διακειμενική πρακτική που δεν περιορίζεται στο υπο-κείμενο ως το μοναδικό διακείμενο. Κάθε διασκευή της "Τερέζ Ρακέν" αποτελεί εν δυνάμει ένα διακείμενο για την επόμενη. Η επιλογή να ενσωματωθούν μέρη προηγούμενων διασκευών, ακόμη και της θεατρικής διασκευής του Ζολά, σε κάθε καινούργια αποδεικνύει μία στοχευμένη ανάγνωση και αναζήτηση τρόπων να αφηγηθούμε το μυθιστόρημα της Τερέζ Ρακέν με θεατρικούς όμως όρους.