Η σύσταση και η διάλυση των συμβιώσεων στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου με έμφαση στην Ελλάδα: μια συγκριτική ανάλυση

Abstract

This thesis addresses post World War II partnership formation and dissolution in the European south with the emphasis being placed on Greece. Behavioural changes in the northern, western and central Europe were also taken into account, as behavioural convergence is observed in Europe after the first half of the 20th century. As far as Greece is concerned, the main focus is on the analysis of nuptiality and divortiality (cross-sectional and longitudinal analysis). Moreover, the relationship between nuptiality and fertility is examined, as well as the relations between male and female nuptiality. Furthermore, the primo-nuptiality at prefecture level (NUTS III), the seasonality of marriages, the nuptiality by type of marriage (civil and religious), the marital patterns of non-residents and the evolution of marital homogamy are studied. Finally, the social, economic, political, legal, technological and medical developments that have taken place in the Western world in the last 70 years were considered so as to interpret the demographic indicators analysed.The data used in this thesis come from the Hellenic Statistical Authority (ELSTAT) and the methods used for the analysis of the demographic phenomena derive from the French (classical) school of demography (demographic analysis).It is evident from the results of the demographic analysis as well as from the overview of the existing international scientific literature that couple and family formation have changed dramatically since the middle of the 1960s in Europe. At that point in time marriage was chosen by the vast majority of people as the context for couple formation and childbearing, but subsequently an increasing number of couples prefer cohabitation to marriage. Besides, the mean age at first marriage and the frequency of the dissolution of marriages are increasing. These new behaviours, that were initially observed in the northern European countries, were subsequently adopted by the populations of the countries of the western and the central Europe and appeared late in the southern Europe. Women’s empowerment, their massive participation in the labour market, the democratisation of education, the sexual liberation, the contraceptive revolution and the rise of the individualism in the increasingly materialistic western societies have led to significant changes in the gender relations. There was a major transformation of the goals of the two partners and therefore partnership dissolution increased significantly. Rapid social change led to substantial alterations in family law, but in some cases the legislative alterations preceded behavioural change. The new behavioural patterns emerged with delay in the European South. Spain converged rather quickly with the countries of the western Europe, while these cultural changes take place more slowly in Italy and especially Greece. The longitudinal analysis in Greece clarifies the changes in the nuptiality patterns between the generations of women born at the beginning of the 1950s and those born at the end of the 1970s. Additionally, it underlines the distinct marital dissolution patterns observed between the marriage cohorts of the beginning of the 1970s and those at the end of the 1980s. More specifically, while 92-94% of the women born between 1952 and 1958 got married and their mean age at first marriage was 23,3-23,5 years, only 75% of the women born in 1878 are to get married and their mean age at first marriage seems to be 28 years. Moreover, only 10% of the couples married between 1972 and 1975 divorce and their marriage is dissolved at an average of 14 years of marriage. In contrast, 20% of the couples married between 1986 and 1988 get divorced at an average of 15,5 years of marriage. Lastly, this thesis consists a first attempt to analyse – using demographic methods and tools – the nuptiality (and the relationship between nuptiality and fertility) and divortiality patterns in Greece. Thus, it may trigger new research efforts in the fields of demography and sociology of the family.

Η παρούσα διατριβή πραγματεύεται την εξέλιξη της σύστασης και της διάλυσης των συμβιώσεων μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο στον ευρωπαϊκό νότο και ειδικότερα στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτό ελήφθησαν, όμως, υπόψη και οι αλλαγές των συμπεριφορών στη βόρεια, δυτική και κεντρική Ευρώπη, καθώς μετά τα μέσα του 20ου αιώνα τα πρότυπα συμπεριφοράς στο ευρωπαϊκό χώρο χαρακτηρίζονται από τάσεις σύγκλισης. Όσον αφορά στην Ελλάδα, εκτός από την ανάλυση των μεταπολεμικών τάσεων της πρωτο-γαμηλιότητας των γυναικών και των διαζυγίων (συγχρονική και διαγενεακή ανάλυση), εξετάσαμε επίσης τη γαμηλιότητα των ανδρών σε σχέση με αυτή των γυναικών, τις σχέσεις της γαμηλιότητας με την γονιμότητα, την πρωτο-γαμηλιοτητα (συγχρονική ανάλυση) σε επίπεδο νομού, την εξέλιξη της εποχικότητας των γάμων, τους πολιτικούς γάμους, τους γάμους των μονίμων κατοίκων εξωτερικού στη χώρα μας και την εξέλιξη της ομογαμίας. Ταυτόχρονα, για να ερμηνευθούν οι αλλαγές που καταγράφονται στους δημογραφικούς δείκτες, εξετάσθηκαν συνοπτικά και οι οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, νομικές, τεχνολογικές και ιατρικές εξελίξεις που έχουν λάβει χώρα στο δυτικό κόσμο τα τελευταία 70 έτη. Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν προέρχονται από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) και οι μέθοδοι ανάλυσης που αξιοποιήθηκαν εγγράφονται στην κλασσική γαλλική σχολή δημογραφικής ανάλυσης.Από την ανάλυση και την επισκόπηση της βιβλιογραφίας προέκυψε ότι τo πλαίσιο εντός του οποίου τα ζευγάρια συμβιώνουν και δημιουργούν οικογένειες έχει αλλάξει σημαντικά από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και έπειτα στον ευρωπαϊκό χώρο καθώς εάν η συμβίωση στο πλαίσιο ενός γάμου ήταν καθολική, το αυτό δεν ισχύει πλέον σήμερα. Ο γάμος επιλέγεται όλο και λιγότερο, ενώ όλο και περισσότερα ζευγάρια στις νεότερες γενεές προτιμούν τη συγκατοίκηση (θεσμοθετημένη ή μη) ως πλαίσιο συμβίωσης αλλά και απόκτησης απογόνων. Όσοι εμμένουν δε στην έγγαμη συμβίωση τελούν το γάμο τους σε όλο και μεγαλύτερη ηλικία, ενώ η λύση του δεν αποτελεί πλέον ένα περιθωριακό φαινόμενο. Οι αλλαγές αυτές που εκκινούν συνήθως από τις βόρειο-ευρωπαϊκές χώρες, διαχέονται προοδευτικά στη δυτική και κεντρική Ευρώπη και εν συνεχεία στον ευρωπαϊκό νότο.Η χειραφέτηση των γυναικών και η μαζική είσοδός τους στην αγορά εργασίας, ο εκδημοκρατισμός της εκπαίδευσης, η σεξουαλική επανάσταση και οι αποτελεσματικότερες μέθοδοι αντισύλληψης, ως και η άνοδος του ατομικισμού και το αυξανόμενο ειδικό βάρος της ικανοποίησης των προσωπικών επιδιώξεων στο πλαίσιο των υλιστικών ανεπτυγμένων δυτικών κοινωνιών επέφεραν σημαντικές αλλαγές στις σχέσεις των δύο φύλων. Οι στόχοι και οι αναμονές των δυο εν δυνάμει εταίρων αλλάζουν ταχύτατα, καθιστώντας ταυτόχρονα την όποια μορφή συμβίωσης όλο και πιο εύθραυστη, ενώ ο νομοθέτης με τις παρεμβάσεις του άλλοτε προτρέχει και άλλοτε έπεται των αλλαγών αυτών.Oι συμπεριφορές στο νότο (και επομένως και στην Ελλάδα), αν και με υστέρηση, συγκλίνουν με αυτές των χωρών της Βόρειας και Δυτικής Ευρώπης. Τα πρότυπα που άρχισαν να αναδύονται στο Βορρά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες διαχέονται ταχύτερα στην Ισπανία σε σχέση με τις άλλες χώρες του ευρωπαϊκού νότου και αργότερα στην Ιταλία, ενώ μια μεγαλύτερη αδράνεια καταγράφεται στη χώρα μας. Παρόλα αυτά, η, στο πλαίσιο της διατριβής αυτής διαγενεακή ανάλυση των πρώτων γάμων των γυναικών και των διαζυγίων στη Ελλάδα αναδεικνύει τις σημαντικές διαφορές τόσο ανάμεσα στις γενεές γυναικών που γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 και σε αυτές που ήρθαν στον κόσμο στα τέλη της δεκαετίας του 1970, όσο και ανάμεσα στις κοορτές γάμων που τελέστηκαν ανάμεσα στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και στις κοορτές γάμων που έγιναν στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Ειδικότερα, μόνον το 6-8% των γυναικών των γενεών 1952-1958 παραμένουν οριστικά άγαμες και ο πρώτος τους γάμος τελείται κατά μέσο όρο μεταξύ των 23,3 και των 23,5 ετών. Αντίθετα, η μέση ηλικία στον πρώτο γάμο των γυναικών της γενεάς του 1978 φαίνεται ότι έχει ανέλθει στα 28 έτη και ¼ γυναίκες της συγκεκριμένης γενεάς αναμένεται να μην παντρευτούν. Επιπλέον, μόλις το 1/10 των ζευγαριών των κοορτών γάμων που τελέστηκαν κατά τα έτη 1972-1975 λύνουν το γάμο τους και το πράττουν κατά μέσο όρο έπειτα από 14 περίπου έτη γάμου. Αντίθετα, η λύση του γάμου επέρχεται για το 20% των ζευγαριών των κοορτών 1986-1988 και αυτό συμβαίνει κατά μέσο όρο στα 15,5 έτη γάμου. Τέλος, η παρούσα διατριβή, μια πρώτη προσπάθεια δημογραφικής ανάλυσης της σύστασης και διάλυσης των συμβιώσεων στη χώρα μας (αλλά και της ανάδειξης των σχέσεων ανάμεσα στην γαμηλιότητα και την γονιμότητα) δύναται να αποτελέσει το υπόβαθρο και το έναυσμα για την συνέχιση της διερεύνησης των φαινομένων αυτών στο πλαίσιο της ανάπτυξης της έρευνας στα πεδία της δημογραφίας και της κοινωνιολογίας της οικογένειας.