Η έμμετρη μετάφραση των Ηρωίδων του Οβιδίου από τον Χρήστο Χρηστοβασίλη: μεταγραφή, επεξεργασία, αποκατάσταση και σχολιασμός

Abstract

The aim of the present dissertation is the edition and in-depth study of the first translation of the Latin text of Ovids’ Heroides in modern Greek by Christos Christovassilis. The dissertation consists of two main chapters followed by appendices and an extensive bibliography. The first chapter focuses on the linguistic, social, and translational context of Christovassilis’ work, and provides basic information about his life and work. The chapter includes a comparative study of the Heroides translation made by Planudes in 13th century, the only complete translation of the Heroides until recently. In the same chapter, the use of folk song’s form and the vernacular language are presented and analyzed, and the reasons that prompted Christovassilis to translate the Latin text of the Heroides are explored. The second chapter, which covers the main body of the dissertation, is a thorough presentation of the poet's translation choices. The linguistic choices of the writer are reviewed and explained, as the work is written in the vernacular language, enriched with dialect types, words from the katharevousa or words invented and neologisms to correspond to similar linguistic devices observed in the Latin text. Regarding meter, the poet chooses to translate the elegiac couplet with the iambic verse of the Greek folk songs, which always contains fifteen syllables. The enrichment and additions to the Latin original in order to approach the allusive Ovidian style create a lengthier translation text, with each elegiac couplet being translated in 4-verse, 6-verse or 8-verse fifteen-syllable verse. The poet's grammatical and syntactic choices are identified through the comparison of selected passages of the translation with the Latin text. As a result, the Latin text is regenerated by the Greek poet; the Heroides come to life anew through Greek folk poetry. The Conclusions highlight the dynamism of the vernacular language in translating the works of Latin elegiac poetry, and the translational work of Christovassilis is emphasized. Lastly Christovassilis’s translation, is assessed on the basis of premised drawn from the Theory of Modern Greek Literary. The Appendix records in full the translation of the Latin text by Christovassilis, thus offering the first critical edition of the text, including the interventions made by his friend and a proposition for corrections based on Loeb’ text.

Αντικείμενο της παρούσας διδακτορικής διατριβής αποτελεί η ανάδειξη της πρώτης μετάφρασης στη νέα ελληνική του λατινικού έργου του Οβιδίου Ηρωίδες από τον Χρήστο Χρηστοβασίλη (ΧΧ) και η αποτίμηση της επιτυχίας της βάσει υφολογικών κριτηρίων. Η διατριβή δομείται σε δύο βασικά κεφάλαια ενώ συνοδεύεται από πλούσια παραρτήματα και εκτενή βιβλιογραφία. Το πρώτο κεφάλαιο συνιστά το πλαίσιο (γλωσσικό, κοινωνικό, μεταφραστικό) στο οποίο εργάστηκε ο ΧΧ παρέχοντας συνάμα βασικές πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του. Στο παρόν κεφάλαιο την αναφορά στη μοναδική ολοκληρωμένη μετάφραση του έργου από τον μοναχό Πλανούδη τον 13ο αιώνα , ακολουθεί η διερεύνηση των αιτιών επιλογής της μορφής του δημοτικού τραγουδιού και της δημοτικής ως γλώσσας της μετάφρασης ενός λατινικού κειμένου. Παράλληλα γίνεται προσέγγιση των λόγων που ώθησαν τον ΧΧ να μεταφράσει το λατινικό κείμενο των Ηρωίδων. Το δεύτερο κεφάλαιο, το οποίο ως προς την έκταση καλύπτει και το μεγαλύτερο μέρος της παρούσας διατριβής, αποτελεί ενδελεχή παρουσίαση των μεταφραστικών επιλογών του ποιητή. Πιο συγκεκριμένα γίνεται αναφορά στις γλωσσικές του επιλογές, καθώς το έργο είναι γραμμένο στη δημοτική με αρκετές λαϊκές λέξεις, λέξεις της ηπειρώτικης ντοπιολαλιάς , επιβιώσεις της καθαρεύουσας και σύνθετες κατά το ομηρικό πρότυπο λέξεις αρμονικά συνδεδεμένες με νεολογισμούς του ποιητή για την επαρκή αποτύπωση του λατινικού κειμένου. Στη συνέχεια ακολουθούν οι στιχουργικές επιλογές καθώς ο ποιητής επιλέγει να μεταφράσει το ελεγειακό δίστιχο με ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο. Ο εμπλουτισμός και οι προσθήκες στο λατινικό πρότυπο με στόχο την κατανόηση του υπαινικτικού οβιδιανού ύφους δημιουργούν ένα μεταφραστικό κείμενο εκτενέστερο με το κάθε ελεγειακό δίστιχο να μεταφράζεται σε 4στιχο, 6στιχο ή 8στιχο δεκαπεντασύλλαβο στίχο. Οι γραμματικές και συντακτικές επιλογές του ποιητή διαφαίνονται μέσα από την αντιπαραβολή επιλεγμένων χωρίων της μετάφρασης με το λατινικό πρότυπο. Σε κάθε περίπτωση οι διαφοροποιήσεις υποκινούνται με στόχο την μετρική και νοηματική εξυπηρέτηση του μεταφρασμένου κειμένου. Υπό αυτή την οπτική ο μεταφραστής δεν ακολουθεί με απόλυτη συνέπεια τα σχήματα λόγου του Οβιδίου, επιλέγοντας κυρίως τα αντίστοιχα σχήματα που εμφανίζονται στο δημοτικό τραγούδι. Ως αποτέλεσμα ο ποιητής-μεταφραστής αναγεννά το λατινικό κείμενο δίνοντας εκ νέου στη μορφή της ελληνικής δημοτικής ποίησης φωνή στις ηρωίδες και τη διαχρονική προβληματική που έθεσαν για την ανθρώπινη φύση και συμπεριφορά. Τα Συμπεράσματα ολοκληρώνουν εποπτικά την έρευνα που πραγματοποιήθηκε αναδεικνύοντας τις εκφραστικές δυνατότητες της δημοτικής γλώσσας στη μετάφραση έργων της λατινικής ελεγειακής ποίησης, το μεταφραστικό έργο του συγκεκριμένου νεοέλληνα ποιητή, και τη διαμόρφωση κριτηρίων συνδυαστικά με τη Θεωρία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας για τη μελέτη και αποτίμηση ενός μεταφραστικού έργου. Στο Παράρτημα πραγματοποιείται η μεταγραφή της μετάφρασης του λατινικού κειμένου, παρουσιάζεται η πορεία των διορθώσεων και επεμβάσεων του έγκριτου φίλου του Χρήστου Χρηστοβασίλη , Μιχαήλ Κρίσπη, και γίνεται κριτική επιλογή των ορθών γραφών με βάση το κείμενο της Loeb.